Opinia Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia do projektu ustawy o zmianie ustawy – kodeks karny wykonawczy (druk nr 523)

Stowarzyszenie Prokuratorów Lex Super Omnia w oparciu o lekturę przesłanego przez Komisję Ustawodawczą Senatu projektu ustawy o zmianie ustawy – kodeks karny wykonawczy (druk nr 523), a także po zapoznaniu się z treścią przygotowanego przez wnioskodawcę – Naczelną Radę Adwokacką uzasadnienia, podziela przedstawione w nim stanowisko, uznające prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz swobodnego kontaktu z nim za realizację zasady humanitarnego traktowania osób tymczasowo aresztowanych. Nie budzi żadnych wątpliwości, że zapewnienie kontaktu tymczasowo aresztowanemu z obrońcą jest jedną z podstawowych gwarancji rzetelnego i uczciwego procesu karnego. Jest również oczywistym, że sam moment przejścia jednego etapu postępowania karnego w następny lub zmiana organu dysponującego jest dla osoby tymczasowo aresztowanej momentem krytycznym, ważnym i rodzącym duże obawy oraz niepewność. W postępowaniu karnym takich momentów jest kilka. Dotyczą one zakończenia postępowania przygotowawczego i skierowania aktu oskarżenia do sądu, wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji i złożenie apelacji, orzeczenie w drugiej instancji i czynności związane z postępowaniem wykonawczym lub ponownym rozpoznaniem sprawy w części lub w całości. Z tego względu co do zasady na aprobatę zasługuje koncepcja zakładająca możliwość „przeciągnięcia” wcześniej wyrażonej zgody na kolejny etap postępowania, jednak nie na warunkach określonych w opiniowanym projekcie.
Prawo tymczasowo aresztowanego do kontaktu z obrońcą realizowane jest zarówno poprzez widzenie, jak i rozmowy telefoniczne. Obecnie obie te formy wymagają wydania zarządzenia przez organ do dyspozycji, którego pozostaje tymczasowo aresztowany. Osoba, wobec której zastosowano tymczasowe aresztowanie pozostaje do dyspozycji prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie lub po wniesieniu aktu oskarżenia do dyspozycji sądu. Na poszczególnych etapach organy te są zatem „gospodarzami” postępowania i w granicach określonych w przepisach prawa decydują o sposobie i warunkach wykonywania tymczasowego aresztowania.
W dotychczas obowiązujących przepisach w przypadku zmiany prokuratury prowadzącej postępowanie lub w sytuacji zmiany właściwości miejscowej, rzeczowej lub funkcjonalnej sądu, przed którym toczy się proces, każdy z tych organów jako „gospodarz” postępowania winien wydać zarządzenie o wyrażeniu zgody na kontakty telefoniczne lub odmowie jej wyrażenia. Tymczasem zgodnie z projektowaną zmianą art. 217 kodeksu karnego wykonawczego, wydana zgoda na korzystanie przez tymczasowo aresztowanego z aparatu telefonicznego w celu utrzymania kontaktu z obrońcą byłaby skuteczna bezterminowo, niezależnie od zmiany okoliczności faktycznych czy procesowych. Wskazać w tym miejscu należy, że postulowane zmiany, wbrew stanowisku projektodawcy, nie odciążyłyby tych organów, gdyż nawet po wprowadzeniu zmian będą z urzędu zobowiązane będą do zbadania, czy istnieją przesłanki negatywne do udzielenia zgody np. z uwagi na zmianę okoliczności lub nowe ustalenia dowodowe. Nadto przyjęcie projektowanej regulacji w zaproponowanym brzmieniu, spowodowałoby stan, w którym raz wydana zgoda miałaby być skuteczna nie tylko do czasu zakończenia stosowania tymczasowego aresztowania, ale wręcz do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. W sytuacjach wyjątkowych – kiedy w toku postępowania następuje zakończenie stosowania tymczasowego aresztowania, jednak z uwagi na zmianę okoliczności, postawę podejrzanego/oskarżonego środek ten jest stosowany ponownie, zgoda wydana uprzednio nadal miałaby charakter wiążący. Taka regulacja jest zbyt daleko idąca i nie daje organowi prowadzącemu postępowanie możliwości faktycznego sprawowania nad nim nadzoru i dbania o jego prawidłowy bieg. Nowy dysponent zostałby także pozbawiony możliwości kontroli wcześniej wydanej zgody. Zasadnym byłoby, aby nowy organ do dyspozycji, którego osoba tymczasowo aresztowana zostaje przekazana w ciągu 7 lub 14 dni wydawał zarządzenie w tym zakresie, przy czym mogłoby ono przybierać postać odmowy dalszego kontaktowania się, natomiast brak stanowiska organu w wyżej wskazanym terminie byłby automatycznie traktowany jako zgoda na kontakty na dotychczasowych warunkach. Z kolei w przypadku, gdy zmianie ulega jedynie jednostka penitencjarna, w której wykonywane jest tymczasowe aresztowanie zasadne byłoby przyjęcie, iż zgoda udzielona przez właściwy organ winna być respektowana, a składanie kolejnego wniosku i wydawanie nowego zarządzenia jest bezcelowe i niezasadne. Zmiany w tym zakresie nie wymagają korekty aktu prawnego o randze ustawowej. Właściwe i wystarczające byłoby wprowadzenie w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 grudnia 2016 roku w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania zapisu o konieczności przekazania wydanego zarządzenia przez dyrektora aresztu śledczego do kolejnej jednostki penitencjarnej.
W uzasadnieniu projektowanych zmian wskazano także na utrudnienie realizacji uprawnienia tymczasowo aresztowanego do kontaktu z obrońcą, wynikające z konieczności oczekiwania na wydanie zarządzenia wyrażającego zgodę na kontakt telefoniczny. W wypadku składanego wniosku o kontakt telefoniczny osoby tymczasowo aresztowanej z obrońcą uzasadnione jest stanowisko, że czas na wydanie decyzji przez organ procesowy powinien być w przepisach określony po to, aby uniknąć przedłużającego się oczekiwania na taką zgodę. Wystarczającym rozwiązaniem, które stanowiłoby gwarancję realizacji przysługującego tymczasowo aresztowanemu prawa do kontaktów telefonicznych z obrońcą byłoby tu wprowadzenie terminu do rozpoznania wniosku np. w 7 dni od dnia jego złożenia. Wskazany termin, w którym organ procesowy winien rozpoznać wniosek jest adekwatny, bowiem z jednej strony daje organowi procesowemu odpowiedni czas na zapoznanie się z wnioskiem, okolicznościami sprawy i wydanie zarządzenia, a z drugiej strony jest to okres, który nie ogranicza istotnie realizacji przez tymczasowo aresztowanego prawa do obrony.
Krytycznie należy odnieść się także do zawartego w omawianym projekcie ograniczenia kręgu podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o wyrażenie zgody na kontakt telefoniczny jedynie do obrońcy, gdyż racjonalnym wydaje się, że uprawnienie takie przysługiwać powinno także, a w zasadzie przede wszystkim tymczasowo aresztowanemu. Podnieść w tym miejscu należy, że w uzasadnieniu projektu wskazuje się, iż proponowane zmiany mają przede wszystkim służyć realizacji prawa do obrony osób tymczasowo aresztowanych, gdy tymczasem proponowana treść przepisu art. 217c § 2a kodeksu karnego wykonawczego de facto dyskryminuje tymczasowo aresztowanego, ograniczając katalog podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o bezterminową zgodę na wielokrotne korzystanie przez tymczasowo aresztowanego z aparatu telefonicznego jedynie do obrońcy. Wniosek o zgodę na korzystanie przez tymczasowo aresztowanego z aparatu telefonicznego w celu kontaktu z obrońcą w obecnym stanie prawnym może zostać złożony zarówno przez tymczasowo aresztowanego, jak i przez obrońcę i niezależnie od autora rozpoznawany jest on w takim samym trybie. W przypadku wprowadzenia do kodeksu karnego wykonawczego omawianej zmiany, jeżeli wniosek złożony zostałby przez tymczasowo aresztowanego podlegałby rozpoznaniu na zasadach ogólnych i tym samym kolejne zarządzenie musiałoby zostać wydane po każdej zmianie organu do dyspozycji, którego on pozostaje. Tymczasem w przypadku wniosku obrońcy złożonego na podstawie art. 217c § 2a kodeksu karnego wykonawczego do jego rozpoznania zarezerwowany byłby tryb w ramach, którego zgoda byłaby bezterminowa. Uprzywilejowanie pozycji obrońcy, w tym zakresie jest nieuzasadnione, skoro intencją projektodawcy wskazywaną w uzasadnieniu jest usprawnienie realizacji prawa do obrony osoby tymczasowo aresztowanej.
W zakresie redakcji projektowan ych przepisów proponowana w § 1 pkt 1 zmiana z sformułowania ,,z zastrzeżeniem” na ,,z uwzględnieniem” nie budzi żadnych wątpliwości, albowiem ma wyłącznie charakter redakcyjny. Z kolei w § 2 a w zdaniu drugim właściwym będzie zastąpienie wyrażenia „w przypadku” wyrażeniem „w wypadku” albowiem jest to konsekwentnie stosowane przez ustawodawcę sformułowanie na gruncie regulacji karno-prawnych. Nadto w proponowanym brzmieniu § 2 b zamiast sformułowania „z chwilą”, które z uwagi na niedookreślone znaczenie może budzić wątpliwości interpretacyjne, zaproponować należy rozwiązanie polegające na wprowadzeniu zwrotu o „niezwłocznym” lub bez „zbędnej zwłoki” od dnia zawiadomienia o ustaniu stosunku obrończego obowiązku wydania przez organ zarządzenia o uchyleniu zgody na wielokrotne korzystanie przez tymczasowo aresztowanego z aparatu telefonicznego w celu utrzymania kontaktu z obrońcą. Można również ściśle określić termin do wydania takiego zarządzenia np. do 3 dni od daty zawiadomienia organu o powyższym.
Podsumowując wskazać należy, iż prawo tymczasowo aresztowanego do swobodnych kontaktów ze swoim obrońcą pod nieobecność osób trzecich należy do podstawowych standardów określonych ramami prawa konstytucyjnego oraz prawa międzynarodowego. Prawo to nie ma jednakże absolutnego charakteru. Może być ograniczone we wskazanych w treści obowiązujących przepisów przypadkach w sposób uzasadniony i podlegający kontroli instancyjnej. W odniesieniu do proponowanych zmian wskazać należy, iż sygnalizowane w uzasadnieniu projektu problemy mają charakter techniczny i ich rozwiązanie nie wymaga (jak wskazano powyżej) zmiany aktu normatywnego o randze ustawy. Negatywnie ocenić należy również proponowane pozbawienie organu do dyspozycji, którego pozostaje tymczasowo aresztowany faktycznej kontroli nad sposobem wykonywania tego środka poprzez arbitralne narzucenie bezterminowości wydanej na poprzednich etapach postępowania zgody. Konieczność złożenia kolejnego wniosku oraz wydania przez właściwy organ zarządzenia nie stanowi bowiem ograniczenia swobody porozumiewania się tymczasowo aresztowanego ze swoim obrońcą, jak również nadmiernego obciążenia czynnościami prokuratora lub sądu.

autorzy: Ewa Janczur, Karolina Staros oraz Alfred Staszak
red.: Aleksandra Antoniak-Drożdż