Toga prokuratorska – tradycja i współczesność.

Toga stanowiąca strój urzędowy prokuratora jest jednym z elementów określających jego status. Jako uroczysty strój urzędowy w sądownictwie znalazła miejsce w Europie Zachodniej i Środkowej, zaś mundur wraz z ozdobami (szlifami, szarfami i epoletami) występował w Rosji carskiej oraz krajach, które podlegały jej wpływom . W Polsce toga jako strój urzędowy ukształtowała się w okresie międzywojennym. Jak wskazywał na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej” Adam Bogucki w I Rzeczypospolitej „żupan czy kontusz były tak naturalnym w sądzie strojem, jak toga w Rzymie”.
Od początku toga była luźną suknię sfałdowaną z tyłu, sięgając aż do kostek, wraz z otwartymi, długimi rękawami, szyta z czarnego adamaszku. Obecnie toga prokuratorska zachowała z dawnej togi nie tylko nazwę, ale również takie cechy jak: jednolity kolor, draperyjność, luźność i symboliczność.
Strój to niewątpliwie ważny element kreacji postawy oratora. Prokuratorskie wystąpienia sądowe różnią się od przemówień innych stron, albowiem prokurator łączy funkcję strony w procesie karnym z funkcją organu powołanego do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw, nie występuje we własnej sprawie, „a reprezentuje interes państwa, ucieleśniając interesy ogółu obywateli”.
Aktem prawnym, który po raz pierwszy uregulował kwestie stroju prokuratora w Polsce stanowiło zarządzenie Dyrektora Departamentu Sprawiedliwości z 29 września 1917 roku, a więc bezpośrednio po odrodzeniu się sądownictwa na ziemiach polskich, zgodnie z którym „Królewsko-Polscy urzędnicy wymiaru sprawiedliwości, przy wykonywaniu czynności urzędowych, mających charakter zewnętrzny lub dokonywanych w obecności stron” mieli używać odznaki służbowej. Prokuratorzy i podprokuratorzy przy Sądzie Apelacyjnym używali wstęgi ciemno-amarantowej o wypustce zielonej przez lewe ramię, ozdobionej rozetą zieloną. Prokuratorzy przy Sądzie Najwyższym używali wstęgi ciemno-amarantowej o wypustce zielonej przez lewe ramię, ozdobionej zieloną rozetą o białej wypustce. Na rozecie był umieszczony emblemat sądów królewsko-polskich. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęła się dyskusja związana z zasadnością wprowadzeniem togi.
W okresie obowiązywania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych, strój urzędowy sędziów i prokuratorów wspólnie regulowało rozporządzenie z dnia 25 czerwca 1929 roku w sprawie wprowadzenia togi i biretu jako stroju urzędowego dla sędziów i prokuratorów przy rozprawach. Strojem urzędowym zarówno sędziów, jak i prokuratorów w czasie rozpraw były toga i biret. Sędziowie i prokurator mieli birety na głowie przy odbieraniu przysięgi i ogłaszaniu sentencji wyroków.
Strój urzędowy prokuratorów uregulowano w sposób niejednolity, w zależności od szczebla togi różniły się materiałem kołnierza i główki biretu, a także obszyć na kołnierzu, mankietach i biretu. Zróżnicowana była również liczba pasków na mankietach togi. Rozporządzenie wprowadziło kategorie stroju urzędowego wynikające z pełniącego stanowiska. Szerokość kolorowej lamówki oraz gronostaje to elementy rozróżniające. Zgodnie z § 4 rozporządzenia, strój urzędowy prokuratorów zasadniczo odpowiadał strojowi sędziów z tą odmianą, że przyjęty w stroju sędziów kolor zielony odznak, w stroju prokuratora miał być zastąpiony kolorem czerwonym. Strój urzędowy prokuratorów różnił się obszyciami na kołnierzu i mankietach togi, obszyciami biretu oraz kolorem żabotu. Przedstawiał się następująco:
1) Toga Pierwszego Prokuratora Sądu Najwyższego miała kołnierz z aksamitu (welwetu) czerwonego, obramowany gronostajami, mankiety z aksamitu czerwonego a żabot jedwabny czerwony; biret uszyty był w całości z czerwonego aksamitu.
2) Togi prokuratorów Sądu Najwyższego miały kołnierz i mankiety z czerwonego aksamitu, żabot czarny jedwabny, główkę biretu uszytą z tego samego materiału co toga, a brzeg biretu pokryty czarnym aksamitem z czerwonym paskiem aksamitnym u dołu; ci jednak prokuratorzy Sądu Najwyższego, którym poruczono kierownictwo czynności prokuratorskich przy poszczególnych izbach tegoż sądu, mieli żaboty jedwabne czerwone.
3) Togi wiceprokuratorów Sądu Najwyższego miały kołnierz uszyty z materiału togi obramowany pasem z aksamitu czerwonego; mankiety, żabot i biret jak prokuratorzy Sądu Najwyższego.
4) Togi prokuratorów sądów apelacyjnych miały kołnierz z czarnego aksamitu, obramowany gronostajami, mankiety z czarnego aksamitu oblamowane aksamitem czerwonym a żabot jedwabny czerwony; biret uszyty w całości z czerwonego aksamitu, przy czym brzeg biretu obszyty był u dołu paskiem z czerwonego aksamitu.
5) Togi prokuratorów sądów okręgowych miały kołnierz z aksamitu czerwonego z dwoma paskami z aksamitu czerwonego a mankiety, żabot i biret jak prokuratorzy sądów okręgowych.
6) Togi wiceprokuratorów sądów apelacyjnych, wiceprokuratorów sądów okręgowych i podprokuratorów sądów okręgowych różniły się tylko tym, że na kołnierzu uszytym z materiału togi, wiceprokuratorzy sądów apelacyjnych mieli naszyte trzy paski, wiceprokuratorzy sadów okręgowych dwa paski, a podprokuratorzy sadów okręgowych jeden pasek z czerwonego aksamitu. Żaboty wszystkich tych tóg sporządzone były z jedwabiu czarnego, a mankiety tóg i birety z materiału togi, przy czym mankiety mają lamówkę, a brzeg biretu miał u dołu jeden pasek z aksamitu czerwonego.
7) Asesorzy sądowi, wyznaczeni do urzędu prokuratorskiego (na podstawie art. 260 § 2 prawa o ustroju sądów powszechnych), o ile brali udział w rozprawach, używali stroju urzędowego, przewidzianego dla podprokuratorów sądów okręgowych.
Słusznie wskazuje Józef Litwin, że „gradycyjne różnice strojów redukowały się w zasadzie do mało ważnych drobiazgów, ale prawdziwa pycha zaczynała się na szczeblu najwyższych dostojników magistratury”, tam gdzie występowały „gronostaje jako pokrycie całego kołnierza, bądź co najmniej jego obramowanie”.
Kolejnym aktem regulującym kwestię stroju urzędowego było rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 listopada 1932 roku w sprawie wprowadzenia togi i biretu jako stroju urzędowego dla sędziów i prokuratorów przy rozprawach. Ujednolicono stroje urzędowe dla wszystkich sędziów i prokuratorów. Asesor wyznaczony do prokuratury, któremu prokurator apelacyjny poruczył pełnienie czynności prokuratorskich, używał stroju przewidzianego dla prokuratorów, jeżeli brał udział w rozprawach w charakterze prokuratora. Zgodnie z § 1 cytowanego rozporządzenia, strojem urzędowym sędziów i prokuratorów przy rozprawach była toga i biret. Sędziowie i prokurator mieli birety na głowie przy odbieraniu przysięgi i ogłaszaniu sentencji wyroków, jak i przy wejściu na salę rozpraw i jej opuszczaniu. Szczegółowy opis togi, określony w § 2 cytowanego rozporządzenia, zasadniczo odpowiadał obecnie obowiązującemu, z tym zastrzeżeniem, że kołnierz togi, mankiety, brzeg biretu u dołu i u góry miały wypustkę z czerwonego aksamitu.
W obecnie obowiązującym stanie prawnym na podstawie art. 36 § 6 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 roku Prawo o prokuraturze, Minister Sprawiedliwości jest zobowiązany do określenia w drodze rozporządzenia stroju urzędowego prokuratorów biorących udział w rozprawach sądowych, uwzględniając charakter uroczysty stroju, odpowiedni do powagi sądu i utrwalonej tradycji. Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 lipca 2016 roku w sprawie określenia stroju urzędowego prokuratorów biorących udział w rozprawach sądowych, strojem urzędowym prokuratorów biorących udział w rozprawie sądowej jest toga. Prokuratorzy będący żołnierzami zawodowymi zakładają togę na wojskowy ubiór wyjściowy (§ 1 ust. 2 cytowanego rozporządzenia). Tak ujęty obowiązek różni się od obowiązku noszenia stroju urzędowego przez sędziego, który na podstawie art. 84 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych używa stroju urzędowego na rozprawie i posiedzeniu z udziałem stron, odbywającym się w budynku sądu. Należałoby nałożyć obowiązek na prokuratora zakładania togi również w czasie posiedzeń sądu, które niejednokrotnie mają charakter równie solenny jak rozprawa.
Szczegółowy opis stroju urzędowego prokuratorów oraz wzór togi zostały określone w załącznikach rozporządzenia. W rozporządzeniu określono w sposób szczegółowy przepis krawiecki. Zgodnie z załącznikiem nr 1 do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia stroju urzędowego prokuratorów biorących udział w rozprawach sądowych, toga jest suknią fałdzistą z lekkiego czarnego materiału wełnianego lub wełnopodobnego, sięgającą powyżej kostek – około 25 cm od ziemi. U góry ma odcinany karczek szerokości 21 cm. Toga u dołu ma w obwodzie od 2 m 70 cm do 2 m 78 cm i od karczka w dół ułożona jest w kontrafałdy: po 3 na obydwu przodach togi oraz 5 do 7 na plecach. Środkowa kontrafałda na plecach togi ma fałdy po obu stronach; pozostałe kontrafałdy są wszywane do karczka w kierunku rękawów. Kołnierz togi jest okrągły, płasko wyłożony, zapinany pod szyją na haftkę. Szerokość kołnierza wynosi z tyłu 16, a z przodu 18 cm. Końce kołnierza są ścięte, tworząc wycięcie w formie kąta prostego. Toga zapinana jest na 5 guzików, z których jeden umieszczony jest po prawej stronie tuż pod kołnierzem, a 4 dalsze są kryte, umieszczone poniżej karczka. Rękawy togi u góry ułożone są w 7 do 9 kontrafałd, tworząc bufy. Rękawy mają u dołu w obwodzie 75 cm i skrojone są w ten sposób, że po odwinięciu tworzą mankiety szerokości 10 cm, przymocowane z przodu do szwów rękawów. Wewnątrz rękawa przy przegubie ręki umieszczony jest zatrzask, na który można rękaw zapinać. Przy kołnierzu togi wszyty jest żabot z czerwonego materiału wełnianego lub wełnopodobnego długości 21 cm, szerokości u dołu 28 cm, ułożony w 13 kontrafałd, z których środkowa – szerokości 2 cm – ma fałdy po obu stronach; pozostałe kontrafałdy biegną w kierunku rękawów. Żabot z prawej strony togi jest zapinany na guziczek. Przody togi po obu stronach wewnętrznych mają podszycie z tego samego materiału co toga, szerokości 10 cm. Przód togi, boki i karczek są szyte podwójną stebnówką, szerokości 0,5 cm, a karczek togi podszyty jest czarną podszewką. Kołnierz togi i mankiety mają wypustkę z czerwonego materiału wełnianego lub wełnopodobnego, szerokości 0,5 cm.
Ze strojem prokuratorskim związane są nie tylko walory estetyczne, ale również moralne. Noszenie togi prokuratorskiej w czasie rozprawy jest wpisane w kulturowy kontekst wykonywania zawodu, stanowi oznakę godności sprawowanego urzędu, a nie jedynie sztafażu. Podnosi jednocześnie powagę rozprawy sądowej. Toga poprzez swoją formę i kolor identyfikuje noszące ją osoby, a prawo do jej noszenia stanowi zobowiązanie do prezentowania określonych postaw etyczno-moralnych.