Niezależna prokuratura i „dobra zmiana” wobec przestępczości z nienawiści.

W związku z zabójstwem Prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza szczególną uwagę opinii publicznej zwróciła kwestia czynności podejmowanych przez oskarżycieli publicznych w zakresie ścigania przestępczości z nienawiści. Na kanwie tego tragicznego zdarzenia jeden z parlamentarzystów skierował zapytanie, chcąc ustalić zakres działań prokuratury podejmowanych w sytuacji, kiedy w przestrzeni publicznej dochodziło do przejawów nienawiści na tle narodowościowym, rasowym, etnicznym lub wyznaniowym, skierowanych do polityków, samorządowców, osób publicznych lub grup obywateli.

Odpowiadając na pytanie Zastępca Prokuratora Generalnego Krzysztof Sierak wskazał na monitoring spraw tego rodzaju, prowadzony w prokuraturach okręgowych oraz regionalnych, a także w Departamencie Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Krajowej. Jednocześnie poinformował autora, że stworzono specjalne ramy instytucjonalne w zakresie ścigania przestępstw z nienawiści, a do prowadzenia wyselekcjonowano 105 prokuratorów, którzy mają zajmować się tylko i wyłącznie sprawami motywowanymi nienawiścią w prokuraturach rejonowych [1].

Skąd nagle w prokuraturze pojawiła się grupa 105 specjalistów zajmujących się tematyką zwalczania przestępstw z nienawiści?

 Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w wypowiedziach przedstawicieli  kierownictwa prokuratury czasów „dobrej zmiany“.

W dniu 4 października 2016 r. informację o działalności prokuratury w zakresie ścigania przestępstw z nienawiści, podczas obrad Sejmowej Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych przedstawiła Zastępca Prokuratora Krajowego Agata Gałuszka-Górska [2]. O dziwo, wspomniała, że za czasów tak krytykowanej przez jej przełożonych niezależnej prokuratury powstała unikatowa struktura organizacyjna zajmująca się zwalczaniem przestępstw z nienawiści, która pozwala na ujednolicenie praktyki eliminowania błędów popełnianych w sprawach tego rodzaju.

 Pani prokurator poinformowała parlamentarzystów, że oprócz koordynacji prowadzonej na szczeblu Prokuratury Krajowej udało się doprowadzić do specjalizacji polegającej na wyznaczeniu koordynatorów w dawnych prokuraturach apelacyjnych (obecnie regionalnych). Ponadto w każdej prokuraturze okręgowej wytypowano 2 bądź 3 podległe jej jednostki, w których wyznaczeni prokuratorzy prokuratur rejonowych mieli specjalizować się w prowadzeniu spraw obejmujących przestępczość motywowaną nienawiścią. Wskazywała, że takich koordynatorów wyznaczono 58, zaś prokuratorów specjalizujących się w prowadzeniu spraw miało być właśnie 105.

Blisko 2,5 roku temu Zastępca Prokuratora Krajowego zapewniała parlamentarzystów, że poprzedni Prokurator Generalny – Andrzej Seremet wydał w dniu 26 lutego 2014 r. wytyczne obowiązujące wszystkich prokuratorów, które zachowały swą aktualność. Utwierdzała posłów w przekonaniu, że po zmianach strukturalnych w prokuraturze każde postępowanie przygotowawcze prowadzone o przestępstwo z nienawiści uważane jest za sprawę dużej wagi i o każdym wszczętym postępowaniu prokurator prowadzący ma obowiązek powiadamiania swoich przełożonych. Agata Gałuszka-Górska przekonywała, że prokuratura nie pozostaje bierna i obojętna na przestępstwa z nienawiści, a wręcz przeciwnie, podejmuje działania zmierzające do tego, aby jak najskuteczniej prowadzić takie postępowania, dążąc do oskarżenia i uzyskania wyroku skazującego. Prokuratura, jej zdaniem, nie ma żadnego pobłażania dla takich przestępstw co, jak zapewniała, wynikać ma z gromadzonych danych statystycznych. Posłowie byli przekonywani, że fałszywe są twierdzenia, że w ostatnim czasie w Polsce rośnie agresja kibiców, nacjonalistów i innych skrajnych grup oraz, że wzrasta ilość aktów agresji, zwłaszcza fizycznej wobec cudzoziemców i że w tej sytuacji prokuratura pozostaje bezskuteczna [3].

W tym miejscu stwierdzić należy, że Prokuratura Krajowa zagadnieniem skuteczności ścigania przestępstw z nienawiści zainteresowała się w maju 2004 r., kiedy w związku z tym rodzajem spraw wydane zostało polecenie służbowe Dyrektora Biura Postępowania Przygotowawczego. Jego celem miało być stałe monitorowanie przez prokuratury okręgowe spraw o przestępstwa popełnione na tle rasowym i etnicznym poprzez obejmowanie ich nadzorem służbowym w celu wyeliminowania praktyki odmawiania wszczynania postępowań przygotowawczych bądź ich umarzania z powodu znikomej społecznej szkodliwości. Prokuratorom apelacyjnym polecono realizację okresowych badań, obejmujących ocenę zasadności decyzji, a następnie przedstawianie do Biura Postępowania Przygotowawczego informacji o ich wynikach i podjętych działaniach.

W wykonaniu tego polecenia prokuratury apelacyjne przekazywały odpowiednie informacje dotyczące problematyki przestępczości z nienawiści do Biura Postępowania Przygotowawczego, zaś Prokuratura Generalna, po ich usystematyzowaniu informowała jednostki podległe o problemach obejmujących to zagadnienie. Każdorazowo informacje wraz z wyciągami ze sprawozdań statystycznych były publikowane na stronie internetowej Prokuratury Generalnej, zaś tematyka zwalczania przestępczości z nienawiści była także poruszana w corocznych sprawozdaniach składanych przez Andrzeja Seremeta.

Jak wynika ze sprawozdania Prokuratora Generalnego za 2010 r., we wskazanym okresie priorytetem prokuratury była dbałość o spowodowanie delegalizacji organizacji działających w oparciu o idee antysemickie lub rasistowskie. W toku prowadzonych postępowań przygotowawczych w 2010 roku miano, obok postępowań karnych, wdrożyć 5 postępowań „delegalizacyjnych”, w stosunku do jednej partii politycznej oraz 4 stowarzyszeń[4].

W kolejnym – 2011 roku Departament Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej, realizując monitoring i koordynowanie ścigania przestępstw naruszania wolności lub nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych i wyznaniowych przeprowadził analizę przekazywanych w cyklu półrocznym informacji z jednostek podległych. Analizy te skutkowały dwukrotnym skierowaniem przez Prokuratora Generalnego pism sygnalizacyjnych do wszystkich prokuratur apelacyjnych. Przeprowadzone na przełomie lat 2011 i 2012 badania akt pozwoliły na stwierdzenie, że znaczna część spraw była umarzana przez prokuratorów z powodu niewykrycia sprawców przestępstw oraz z powodu braku znamion czynu zabronionego. Prokuratorzy dość często wydawali decyzje o odmowie wszczęcia postępowania, a jedynie niewielka ilość spraw kończyła się skierowaniem aktów oskarżenia. Wnioski te skutkowały badaniem wybranych postępowań. W blisko 40 % spraw uznano, że decyzje merytoryczne były niezasadne bądź przedwczesne. Stwierdzone nieprawidłowości nie dotyczyły wyłącznie kwestii formalnych (niewłaściwy opis przedmiotu postępowania, kwalifikacji prawnej czynu itp) ale także niewykorzystania wszystkich możliwości dowodowych (czy też środków służących weryfikacji dowodów), pozwalających na ustalenie sprawców. Postępowania przygotowawcze były ograniczane do wyjaśniania tylko niektórych zdarzeń będących przedmiotem zawiadomienia o przestępstwie bądź też rozpatrywane zdarzenia będące przedmiotem zawiadomienia o przestępstwie oceniano tylko pod kątem niektórych przepisów, pomijając możliwość zakwalifikowania zdarzeń z innych przepisów karnych, które w kontekście stanu faktycznego także należało brać pod uwagę[5].

Podkreślenia wymaga okoliczność, że wówczas, to jest w 2012 roku prokuratorzy, mając na uwadze kwestie podnoszenia świadomości społecznej w zakresie szeroko rozumianej dyskryminacji i uwrażliwienia na problematykę przestępstw z nienawiści prowadzili szkolenia dla młodzieży w szkołach średnich (prokuratorzy obszaru Prokuratury Okręgowej w Szczecinie i Prokuratury Okręgowej w Gorzowie Wielkopolskim). Prokuratorzy szkolili także funkcjonariuszy Policji[6].

W 2013 roku w prokuraturze zorganizowano cykl szkoleń z tematu: „Naruszanie praw jednostki motywowane różnicami narodowościowym i etnicznymi bądź wyznaniowymi; propagowanie faszyzmu lub innego totalitarnego ustroju państwa; nawoływanie do nienawiści z tych powodów”. W formie wideokonferencji przeprowadzono szkolenie na temat „Zalecenia międzynarodowych organów ochrony praw człowieka względem ścigania przestępstw z nienawiści” które skierowane było do prokuratorów rejonowych w jednostkach wyznaczonych do prowadzenia spraw o przestępstwa z nienawiści. Tym samym już 6 lat temu prokuratura prowadziła działalność edukacyjną dla młodzieży i szkoleniową dla prokuratorów mających prowadzić postępowania dotyczące przestępczości z nienawiści[7].

Biorąc pod uwagę konieczność ujednolicenia praktyki w zakresie sposobu prowadzenia postępowań karnych o przestępstwa popełniane na szkodę grupy osób albo poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej albo ze względu na jej bezwyznaniowość (przestępstwa z nienawiści), w dniu 26 lutego 2014 roku Prokurator Generalny wydał wspomniane wytyczne [8].

Podkreślenia wymaga fakt, że w wytycznych tych oprócz zaleceń dotyczących wykładni przepisów karnomaterialnych oraz wskazówek obejmujących sposób prowadzenia postępowania dowodowego zalecano, aby decyzje procesowe w sprawach o przestępstwa z nienawiści, a zwłaszcza rozstrzygnięcia kończące postępowanie zawierały szczególnie wnikliwe uzasadnienie, zrozumiałe dla uczestników postępowania karnego oraz opinii publicznej. Treść uzasadnienia takiej decyzji powinna wskazywać na świadomość wagi i znaczenia dóbr chronionych prawem, które naruszają przestępstwa tego rodzaju. W wytycznych zawarto także ustalenia organizacyjne w zakresie wyznaczania prokuratur rejonowych oraz prokuratorów tych jednostek, którzy mieli prowadzić postępowania w sprawach o przestępstwa z nienawiści. Tym samym założenia organizacyjne, o których wspominał prokurator Krzysztof Sierak nie były autorskim projektem aktualnych włodarzy prokuratury albowiem zostały przyjęte 2 lata przed zmianą ustroju prokuratury nazywaną „dobrą zmianą”.

Niezależnie od wspomnianych wytycznych, Prokurator Generalny w dniu 27 października 2014 r. skierował do wszystkich prokuratorów apelacyjnych metodykę prowadzenie postępowań związanych z przestępstwami z nienawiści, dokonywanymi z wykorzystaniem Internetu [9].

Po zmianach ustroju prokuratury w 2016 r. i ponownym połączeniu funkcji Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego zainteresowanie problematyka przestępczości z nienawiści spadło. Najlepiej spostrzeżenie to potwierdza porównanie ilości publikacji na stronie internetowej prokuratury najwyższego szczebla.

W okresie od marca 2016 r. do stycznia 2019 r. na stronach internetowych Prokuratury Krajowej opublikowane został jedynie 3 wzmianki dotyczące przestępstw nienawiści w tym: wyciąg ze sprawozdania dotyczącego spraw o przestępstwa popełnione z pobudek rasistowskich, antysemickich lub ksenofobicznych prowadzonych w I półroczu 2016; wspomniane powyżej sprawozdanie Zastępcy Prokuratora Krajowego przed Sejmową Komisją Administracji i Spraw Wewnętrznych z października 2016 oraz informacja o skierowanym w lipcu 2018 roku akcie oskarżenia przez Prokuraturę Rejonową Toruń Centrum Zachód.

W okresie od grudnia 2009 r. do marca 2016 r. informacji publikowanych na stronie Prokuratury Generalnej o różnego rodzaju inicjatywach, w tym, szkoleniach, konferencjach, sprawozdaniach oraz wytycznych obejmujących przestępczość z nienawiści odnotowano znacznie więcej bo 28.

Z przywołanego sprawozdania (sporządzonego za pierwsze półrocze 2016 roku) wynika, że zdecydowana większość czynów obejmujących przestępczość z nienawiści popełnianych była z wykorzystaniem Internetu. Odnotowano jednakże wzrost liczby spraw związanych z organizowanymi manifestacjami, zgromadzeniami i wiecami. W zakresie negatywnych tendencji ujawniono także:

• wzrost liczby postępowań z art. 119 kk,
• wzrost liczby uniewinnień,
• wzrost ilości spraw w których podjęto decyzje o odmowie wszczęcia postępowania bądź jego umorzeniu z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu [10].

Wnioski tego sprawozdania pozostają w sprzeczności z treścią przywołanej na wstępie informacji udzielonej parlamentarzystom przez Zastępcę Prokuratora Krajowego Agatę Gałuszkę – Górską. Tak naprawdę problemem pozostają nie tyle decyzje o umarzaniu postępowań wobec znikomego stopnia społecznej szkodliwości czynu, lecz decyzje o ich umarzaniu z uwagi na brak znamion przestępstwa. Najlepszym przykładem w tym zakresie jest decyzja Prokuratury Rejonowej Gdańsk – Śródmieście w przedmiocie umorzenia śledztwa obejmującego wystawienie „politycznych aktów zgonu”, wobec prezydentów 11 polskich miast”. Z publikacji prasowych wynika, że zachowanie Młodzieży Wszechpolskiej nie zostało uznane za groźby karalne, nawoływanie do nienawiści czy też znieważenie godła Rzeczpospolitej Polskiej. Zachowanie to miało stanowić jedynie wyraz niezadowolenia i oburzenia, w związku z podpisaniem deklaracji 11 prezydentów o współdziałaniu w dziedzinie migracji [11].

Wobec dysonansu wypowiedzi poszczególnych członków kierownictwa prokuratury, zarówno opinii publicznej, jak i prokuratorom prowadzącym postępowania trudno ocenić, jakiego rodzaju „politykę karną” prowadzi podporządkowana rządowi prokuratura. Przełożony Zastępcy Prokuratora Krajowego, Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro, w wywiadzie prasowym udzielonym w sierpniu 2018 r. tygodnikowi Sieci wskazywał, że prokuratura powinna być obiektywna i bezstronna. Zaznaczył, że choć nie akceptuje i nie pochwala nienawistnych wypowiedzi, zaangażowanie aparatu państwowego postrzega jedynie jako ostateczną reakcję, kiedy inne drogi oddziaływania zawodzą. Odniósł się przy tym do sfery wolności słowa która, jak podkreślił „musi być reglamentowana prawem bardzo ostrożnie”.

Tragiczne wydarzenia, jakie miały miejsce podczas finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy zmieniły formy reakcji na mowę nienawiści, propagowaną także w Internecie.

Policja po zamordowaniu Pawła Adamowicza niezwłocznie zatrzymała gdańszczanina, który w trakcie rozmowy telefonicznej groził zamordowaniem Donalda Tuska. Prokurator zawnioskował o jego tymczasowe aresztowanie. Niezwłocznie zatrzymano także mężczyzn grożących Prezydentowi miasta Szczecina oraz jednemu z urzędników szczecińskiego magistratu [12].

Jak widać, praktyka działania może się błyskawicznie zmienić, a reakcja odpowiednich organów nie musi być „reakcją ostateczną”. Szkoda tylko, że zmiana podejścia nastąpiła po śmierci samorządowca i ojca rodziny, tak zasłużonego dla Miasta Wolności.

Jacek Bilewicz – członek Zarządu Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia.

Tekst został opublikowany na łamach Rzeczpospolitej 24.01.2019 r. Link tutaj.

[1] https://fakty.interia.pl/polska/news-105-prokuratorow-zajmie-sie-sprawami-przestepstw-z-nienawisc,nId,2788047

[2] https://pk.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-prokuratury-krajowej/zastepca-prokuratora-krajowego-w-sejmie-rp-o-dzialaniach-prokuratury-w-zakresie-sciagania-przestepstw-z-nienawisci/

[3] http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/transmisje_arch.xsp?page=3#8E2C5E5C0B10C13DC125803B004712C6

[4] Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2010 roku, strona 84

[5] Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2012 roku, strona 207

[6] Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2012 roku, strony 210-211

[7] Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2013 roku, strona 509

[8] https://pk.gov.pl/wp-content/uploads/2014/03/4e331e3a170f1719e3f846b06a2c5f7d.pdf

[9] https://pk.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-prokuratury-krajowej/przestepstwa-z-nienawisci-metodyka-prowadzenia-postepowan/

[10] https://pk.gov.pl/dzialalnosc/sprawozdania-i-statystyki/wyciag-ze-sprawozdania-dotyczacego-spraw-o-przestepstwa-popelnione-z-pobudek-rasistowskich-antysemickich-lub-ksenofobicznych-prowadzonych-w-i-polroczu-2016-r/

[11] https://www.tvn24.pl/pomorze,42/gdansk-umorzono-sledztwo-w-sprawie-politycznych-aktow-zgonu,898776.html

[12] https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/grozby-wobec-urzednikow-i-prezydentow-miast-wnioski-o-areszt-zarzuty,901430.html