Przestępstwa z nienawiści – przyczynek do dyskusji

Uwagi na ten temat wypada rozpocząć od zdefiniowania podstawowego w tym kontekście pojęcia, jakim jest nienawiść. Zgodnie z brzmieniem Słownika Języka Polskiego pod redakcją naukową prof. Mieczysława Szymczaka nienawiść „to uczucie silnej niechęci, wrogości do kogoś lub czegoś; może być dzika, gwałtowna, zagorzała, zażarta żywiołowa. Nienawiść może być też głucha lub ślepa, głęboka, skryta lub bezsilna”.

Zagadnienie przestępstw popełnianych u podłoża, których leży nienawiść nie jest zgoła nowe. Przeciwnie, towarzyszy historii ludzkości od zarania. Wymienić tu przecież można wszelkiego rodzaju czystki etniczne, wyprawy krzyżowe, pogromy mniejszości narodowych etc. Z najnowszej historii nie sposób nie wspomnieć o wojnie w byłej Jugosławii, masakrze w Rwandzie, czy chociażby rozgrywającej się na naszych oczach tragedii ludności w Afganistanie. Wspólnym mianownikiem takich wydarzeń jest nienawiść na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych.

Przestępstwa, u źródeł popełnienia, których leży nienawiść, mogą być skierowane przeciwko różnym rodzajom dóbr prawnych. Może to być życie i zdrowie, mienie, cześć i nietykalność cielesna, jak również takie dobra jak dobro wymiaru sprawiedliwości.

Pojęcie „przestępstwo z nienawiści” (hate crime) pojawiło się w literaturze za sprawą doktryny amerykańskiej w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. Na gruncie doktryny europejskiej konieczność naukowej interpretacji patologii, jaką są przestępstwa motywowane nienawiścią, jako pierwsi dostrzegli w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku naukowcy niemieccy[1]. Na gruncie polskim konieczność wyodrębnienia nowej kategorii przestępstw zauważona została niedługo później, bo na początku następnej dekady[2]. Obecnie powszechnie obowiązującą definicją przestępstw z nienawiści jest definicja wypracowana przez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODiHR), działające w ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OSCE). Definicją tą posługuje się polska Policja w zakresie gromadzenia i analizy danych na temat omawianego rodzaju przestępczości. Zgodnie z jej brzmieniem za przestępstwo z nienawiści uznać należy „każde przestępstwo natury kryminalnej, w wyniku którego ofiara, lokal lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne lub domniemane powiązanie lub udzielane wsparcie grupie wyróżnianej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy”. Jak łatwo zauważyć, przyjęta definicja ma ze swej istoty charakter projektujący, wskazuje bowiem na te cechy, które popełnione przestępstwo winno posiadać, aby mogło zostać uznane za przestępstwo z nienawiści. Idąc dalej tym tokiem najistotniejsza jest sfera wolicjonalna działania sprawcy. Przestępcze zachowanie sprawcy inicjowane jest przyporządkowaniem przez sprawcę ofiary do określonej, zasługującej według sprawcy na potępienie, grupy. Co ważne, w takim wypadku nie są istotne cechy indywidualne pokrzywdzonego, a wyróżniki i charakter grupy, do której ma przynależeć i do której przez sprawcę zostaje przypisany. Czynnikiem wyzwalającym zamiar popełnienia przestępstwa jest przynależność ofiary do dyskryminowanej grupy. Przemoc lub agresja jest stosowana w celu pokrzywdzenia tej osoby i jednocześnie ma stanowić manifestację potępienia takiej grupy.

Przyjęta definicja przestępstw motywowanych nienawiścią wprost wskazuje jej zakres i pojemność, oraz to, że zrozumienie, a więc także przeciwdziałanie wymaga szerokiego i interdyscyplinarnego podejścia. W tym celu należy przybliżyć znaczenie podstawowej siatki pojęć, jaką operuje definicja i jakimi opisywane jest zjawisko przestępstw motywowanych nienawiścią:

1. Antysemityzm –   wynikająca z różnego rodzaju uprzedzeń postawa niechęci, wrogości wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego; prześladowania i dyskryminacja Żydów jako grupy wyznaniowej, etnicznej lub rasowej oraz poglądy uzasadniające takie działania.
2. Dyskryminacja – sytuacja, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowany mniej korzystnie niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji.
3. Faszyzm – masowy ruch polityczny, ideologia o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, totalitarny reżim polityczny we Włoszech po wyeliminowaniu opozycji parlamentarnej w połowie lat 20. XX w. Powstał i rozwinął się jako protest przeciwko rezultatom I wojny światowej i był wyznaniem wiary ludzi pokonanych, rozczarowanych, spragnionych odwetu; wyrażał niezadowolenie szerokich kręgów społecznych z powodu stagnacji, kryzysu moralnego, brutalności kapitalizmu i postępów komunizmu. Głosił pełen nienawiści program negacji wersalskiego ładu politycznego w Europie, zwracając się przeciwko liberalizmowi i demokracji, pluralizmowi partyjnemu i parlamentaryzmowi, a także kapitalizmowi i bolszewizmowi. Podkreślał, że liberalizm i wiążący się z nim indywidualizm doprowadziły do zagubienia zasady dobra ogólnego, które znaczy więcej niż suma interesów jednostek. 
4. Hitleryzm – niemiecka odmiana faszyzmu, masowy ruch polityczny i ideologia o skrajnie nacjonalistycznym, antydemokratycznym, antyliberalnym charakterze, zmierzający do zbudowania totalitarnego państwa; korzystał z patriotycznej i socjalistycznej frazeologii, próbował budowy systemu korporacyjnego, polegającego na zgodzie klasowej w imię dążeń do wyniszczenia i podboju innych narodów; oparty o rasizm i antysemityzm, przekonanie o wyższości narodowej i rasowej, która winna być nagrodzona zdobyczami terytorialnymi i panowaniem nad „podludźmi”; faszystowski kodeks moralny głosił podporządkowanie osobie wodza, wierność, lojalność i ślepe posłuszeństwo rozkazom zwierzchności; mit misji dziejowej własnego narodu miał uzasadniać totalną instytucjonalizację życia społecznego oraz ubezwłasnowolnienie jednostki; mit wroga miał uzasadniać nieustanny terror i przygotowania wojenne; hitleryzm był jednym z najbardziej obskuranckich i reakcyjnych kierunków w dziejach ludzkości; doprowadził do niespotykanych zbrodni (Holocaust Żydów, próby biologicznego wyniszczenia całych narodów, obozy koncentracyjne) i był odpowiedzialny za wybuch II wojny światowej, po której już się na zauważalną skalę nie odrodził.
5. Homofobia – negatywne postawy i uczucia wobec homoseksualności lub osób postrzeganych jako lesbijki lub geje. Homofobia jest definiowana jako nienawiść, pogarda, uprzedzenia, niechęć, wstręt lub antypatia wobec osób homoseksualnych oparta na irracjonalnym lęku lub niewiedzy. Homofobia często wiąże się z przekonaniami religijnymi i może skutkować dyskryminacją, prześladowaniem i stosowaniem przemocy. Pojęcie homofobii może dotyczyć również osób biseksualnych i transpłciowych. Homofobia może przybierać różne formy. Do dyskryminacji bezpośredniej dochodzi wtedy, gdy osoba homoseksualna jest traktowana gorzej niż osoba heteroseksualna w porównywalnej sytuacji. Z kolei w przypadku dyskryminacji pośredniej dochodzi, gdy osoba homoseksualna pozornie jest traktowana neutralnie, tak jak wszyscy inni – nie jest dyskryminowana instytucjonalnie, jednak może się zdarzyć, że np. pracodawca postanowi sobie, że zatrudnia tylko osoby, które mają męża/żonę, co w Polsce wyklucza gejów i lesbijki.
6. Islamofobia – złożone zjawisko obejmujące różne przejawy strachu, wrogości i pogardy wobec islamu i muzułmanów. Przejawem islamofobii jest także dyskryminacja ekonomiczna, społeczna i socjalna wobec wyznawców religii islamu.
7. Ksenofobia – oznacza skrajną niechęć wobec obcych danej jednostce osób, które różnią się od niej np. narodowością, wyznaniem, zostały wychowane w innej kulturze bądź inaczej się ubierają, pochodzą z innego środowiska czy mówią innym językiem. Ksenofobia nie jest jednolitym zjawiskiem, ponieważ może być ukierunkowana na różne narodowości, religie, wyznania oraz orientacje seksualne. W konsekwencji ksenofobii dochodzi do różnego rodzaju dyskryminacji, dlatego jest to problem nie tylko społeczny, ale też psychologiczny. Postawy ksenofobiczne często prezentują osoby młode, dla których jest to sposób na rozładowanie pokładów agresji czy złości. Często tworzą oni różne subkultury, które toczą walki z innymi grupami. Ich zachowania ksenofobiczne są często skierowane na osoby o innym kolorze skóry, cudzoziemców czy osoby o innej religii.
8. Nacjonalizm – to ideologia i postawa społeczno-polityczna, która przyznaje narodowi centralną i uprzywilejowaną pozycję, oparta na przekonaniu, że naród własny jest wartością najwyższą. Nie można utożsamiać nacjonalizmu z patriotyzmem. Podczas kiedy ten drugi jest postawą opartą na szacunku i umiłowaniu ojczyzny i sytuuje się raczej w sferze uczuć, ten pierwszy jest pojęciem dość zróżnicowanym, lokalizowanym raczej w sferze myśli, a w niektórych swych przejawach nie wyklucza fanatyzmu, bezkrytycznego spojrzenia i braku tolerancji dla innych.

• Szowinizm – jedna z form skrajnego patriotyzmu i nacjonalizmu oraz przekonanie o wyższości i wspaniałości swego narodu. Szowinista postrzega własnych ludzi jako niepowtarzalnych i wyjątkowych, podczas gdy reszta ludzi jest uważana za słabych lub podrzędnych. Szowinizm wyolbrzymia różnice pomiędzy członkami różnych grup etnicznych, kulturowych, narodowych czy też religijnych. Forsuje przekonanie, że własna grupa jest lepsza od innych, a wyimaginowane deficyty innych grup uniemożliwiają pokojową koegzystencję.
• Totalitaryzm – system rządów i wspierająca go ideologia w hitlerowskich Niemczech, ZSRR i państwach bloku sowieckiego przede wszystkim w okresie stalinowskim, faszystowskie Włochy), w których ambicje modernizacyjne, militarystyczne i mocarstwowe szły w parze z odrzuceniem demokracji, parlamentaryzmu i liberalizmu, i z tego względu stanowi skrajną postać rządów autorytarnych, czyli nowoczesną formę tyranii. Totalitaryzm zakłada więc całkowite podporządkowanie państwu i utożsamianej z nim partii rządzącej (nazistowskiej, faszystowskiej, komunistycznej) zatomizowanego społeczeństwa poddawanego nieustannej mobilizacji w celu „wyhodowania” nowego typu człowieka jako elementu kolektywnej i solidarystycznej zbiorowości rozumianej jako czysta rasowo wspólnota narodowa (nazizm), wielka korporacja pracowników i pracodawców (włoski faszyzm) czy klasa robotnicza (komunizm). Od tradycyjnych rządów autorytarnych czy dyktatorskich totalitaryzm różni szczególnie rozwinięta doktrynalna nadbudowa (zwłaszcza ogromna rola propagandy) oraz ogromna skala zinstytucjonalizowanego terroru oraz posługiwanie się nowoczesną techniką i organizacją pracy, bez których nie byłaby możliwa rozległa kontrola nad społeczeństwem ze strony tego systemu rządów.

Uwzględniając powyższe uwagi przestępstwa z nienawiści można przypisać do dwóch grup[3]. Sensu largo może być to każde przestępstwo, u podłoża popełnienia którego odnaleźć można wyżej opisaną, pejoratywną motywację. Bez trudu przecież wyobrazić sobie można sytuację, gdy sprawca zniszczył płot posesji sąsiada tylko dlatego, że ten był gejem, obcokrajowcem, czy też wyznawcą innej wiary. Katalog takich przestępstw można rozszerzyć praktycznie na każde opisane w kodeksie karnym penalizowane zachowanie. Po drugiej stronie będą przestępstwa motywowane nienawiścią sensu stricto, a więc takie, które w swoich znamionach zawierają expressis verbis odwołanie do dyskryminacyjnej motywacji sprawcy, oraz które są wymierzone przeciwko enumeratywnie wskazanym grupom i osobom do nich należących. Do takich przestępstw zaliczyć należy występki z art. 119, 256 i 257 k.k.

Przestępstwo z art. 119 zapisane jest w rozdziale XVI kodeksu karnego, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne”. Tylko na marginesie wypada w tym miejscu wspomnieć, iż wprowadzenie do ustawodawstwa przestępstwa zakazującego dyskryminacji jest ściśle związane z rozwojem prawa wojennego po zakończeniu I wojny światowej. Art. 119. § 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jak łatwo zauważyć, dobrem chronionym przez przepis jest wolność od dyskryminacji w formie stosowania przemocy lub groźby bezprawnej wobec grup i osób wyróżnionych według kryterium przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub kryterium bezwyznaniowości. Warto zwrócić uwagę na zakres ochrony, jaką zapewnia przepis. Z jednej strony zdaje się być ona szeroka, albowiem przepis nie wymaga by czyn sprawcy polegał na poważnym prześladowaniu; nie musi być też braniem udziału w zamachu przeciwko ludności, podjętym w celu wykonania lub wsparcia polityki państwa lub organizacji. Z drugiej strony, katalog grup chronionych przez art. 119 k.k. ma zakres węższy, gdyż nie obejmuje ochroną grup wyróżnionych według kryterium kulturowego, światopoglądowego lub kryterium płci. Jest też przestępstwem powszechnym, które może być popełnione jedynie przez działanie w zamiarze bezpośrednim. Należy do kategorii przestępstw bezskutkowych. Nowelizacją z dnia 20.05.2010 r. wprowadzono do porządku prawnego art. 126 a k.k. w brzmieniu „Kto publicznie nawołuje do popełnienia czynu określonego w art. 118, 118a, 119 § 1, art. 120–125 lub publicznie pochwala popełnienie czynu określonego w tych przepisach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Wprowadzenie tego przepisu zaostrzyło karne zagrożenie za nawoływanie lub pochwalanie zachowań w nim zawartych.  Tą samą nowelizacją wprowadzono art. 126 b k.k. w brzmieniu „§ 1. Kto, nie dopełniając obowiązku należytej kontroli, dopuszcza do popełnienia czynu określonego w art. 117 § 3, art. 118, 118a, 119 § 1, art. 120–126a przez osobę pozostającą pod jego faktyczną władzą lub kontrolą, podlega karze określonej w tych przepisach. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Tym samym wprowadzono dodatkową podstawę do odpowiedzialności przełożonych za czyny podwładnych w odniesieniu do czynów zabronionych określonych m.in. w art. 119 k.k.

Pozostałe dwa przepisy stanowiące karnomaterialną reakcję na przestępstwa z nienawiści należą do rozdziału XXXII kodeksu karnego zatytułowanego „Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”. Art. 256. § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2 Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.

§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.

§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

Regulacja zawarta w tym przepisie jest bezpośrednią konsekwencją przyjęcia przez Rzeczpospolitą Polską Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który zakazuje popierania w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiącej podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu. Powyższa norma jest zatem realizacją dyrektywy prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym. Przedmiotem jej jest zaś ochrona porządku publicznego i prawidłowe funkcjonowanie demokratycznego państwa prawa. Chroni nadto prawidłowe funkcjonowanie w państwie mniejszości narodowych, etnicznych, rasowych czy wyznaniowych. Sprawcą tego przestępstwa może być każdy. Jest to przestępstwo powszechne. Tak, jak czyn z art. 119 k.k. jest przestępstwem powszechnym, które może być popełnione jedynie przez działanie w zamiarze bezpośrednim. Uwypuklenia wymaga, iż warunkiem sine qua non wyczerpania ustawowych znamion tego przestępstwa jest ustalenie, że sprawca działał publicznie. Trafnie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5.2.2007 r., IV KK 406/06, że nawoływanie do nienawiści z powodów wymienionych w ww. przepisie – na tle różnic narodowościowych – sprowadza się do tego typu wypowiedzi, które wzbudzają uczucia silnej niechęci, złości, braku akceptacji, wręcz wrogości do poszczególnych osób lub całych grup społecznych czy wyznaniowych bądź też z uwagi na formę wypowiedzi podtrzymują i nasilają takie negatywne nastawienie i podkreślają tym samym uprzywilejowanie, wyższość określonego narodu, grupy etnicznej, rasy lub wyznania. Z kolei w uchwale z dnia 28.03.2002 r. sygn. I KZP 5/02 tenże Sąd celnie stwierdził, iż propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego. Propagowanie może, ale nie musi, być połączone z pochwalaniem. Można bowiem coś publicznie pochwalać bez zamiaru propagowania, jak i propagować, nie pochwalając tego, co się propaguje.

Opisaną powyżej ochronę uzupełnia art. 257 k.k. – „Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Tak, jak w przypadku przestępstwa z art. 256 k.k., sprawca musi działać publicznie. Podkreślenia wymaga, iż penalizowane przez przepis znieważenie może przybrać wiele form. Mogą to być wypowiedzi ustne, pisemne. Może to być okrzyk, wizerunek, czy też gest. Jak celnie podnosi doktryna, znieważenie nie musi wyrażać konkretnej treści werbalnej, nie musi zawierać zarzutu wobec innej osoby. Decydujące znaczenie dla oceny, czy dane zachowanie stanowi znieważenie, ma obiektywna ocena takiego zachowania i jego społeczny odbiór. Innymi słowy zniewagę mogą stanowić jedynie takie zachowania, które są powszechnie uznane za obelżywe. Jeżeli zachowanie sprawcy nie zawiera społecznie uznanych cech zniewagi, to nie stanowi przestępstwa, nawet jeżeli osoba, do której skierowane było zachowanie sprawcy, subiektywnie poczuła się tym zachowaniem obrażona. Z kolei naruszenie nietykalności obejmuje wszelkie możliwe rodzaje ingerencji sprawcy w nietykalność cielesną człowieka, wszelkie zachowanie, przez które ciało pokrzywdzonego doznaje „dotyku” ze strony sprawcy.

Doniosłość problematyki i konieczność kompleksowego przeciwstawienia się problemowi przestępstw z nienawiści została dostrzeżona także przez Prokuratora Generalnego. Już w piśmie z 1.07.2013 r. sygn. PG II P 0121/9/13 Prokurator Generalny polecił wyznaczyć w jednostkach prokuratury prokuratorów odpowiedzialnych za prowadzenie lub nadzorowanie postępowań przygotowawczych o przestępstwa z nienawiści, wprowadzono także obowiązek sprawozdawczy. Działania te zostały ujednolicone poprzez wydanie w dniu 26.02.2014 r. przez Prokuratora Generalnego za sygn. PG VII G 021/54/13 obszernych i szczegółowych wytycznych w zakresie prowadzenia postępowań o przestępstwa z nienawiści. Wytyczne zostały podzielone na trzy bloki tematyczne.

W obszarze uregulowań materialnoprawnych wskazano, iż za wyczerpujące znamię publicznego nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość (art. 256 §1 k.k.), jak też publicznego znieważenia grupy ludności albo poszczególnej osoby z tych powodów (art. 257 k.k.) należy uważać również zachowanie polegające na niepublicznym, a nawet skrytym sporządzeniu tekstu, znaku graficznego lub symbolu o takim charakterze umieszczonego przez sprawcę w przestrzeni publicznej, a w szczególności w Internecie lub w miejscu publicznym. Dalej, wytyczne konkretyzują, że publiczne nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych lub wyznaniowych  albo ze względu na bezwyznaniowość, jak też publiczne znieważenie grupy osób albo poszczególnej osoby z powodów wskazanych w art. 257 k.k. nie musi być kierowane bezpośrednio do osoby bądź osób faktycznie należących do grup wymienionych w art. 256 i 257 k.k. Podkreślono, iż dla bytu przestępstwa z art. 257 k.k. nie ma znaczenia również okoliczność, czy sprawca rzeczywiście uznaje podmiot znieważany za należący do takiej grupy, jeśli znieważa go z uwagi na jego rzekomą przynależność do niej. Warunkuje przy tym, że przypisanie jednej z grup wymienionych w art. 256 § 1 k.k. cech wysoce negatywnych nie musi być równoznaczne z nawoływaniem do nienawiści w rozumieniu tego przepisu. Nakazuje ocenę, czy zachowanie takie wyczerpuje znamiona występku z art. 257 k.k. ze względu na formę wypowiedzi.  Przestrzega przy tym, że nie jest przestępstwem samo przypisanie osoby lub osób do grupy narodowościowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo bezwyznaniowej, ale musi być połączone ze znieważeniem tej grupy lub znieważeniem osoby w związku z jej przynależnością do tej grupy. Przypomina nadto, że w sprawach przestępstw z nienawiści należy uwzględniać wolność wyrażania poglądów.

W obszarze metodyki prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa z nienawiści wytyczne uczulają na konieczność dążenia w prowadzonych postępowaniach do dokonywania precyzyjnych i miarodajnych ustaleń odnoszących się do zamiaru sprawcy i konieczności rozszerzania inicjatywy dowodowej tak, aby unikać sytuacji, kiedy ustalenia dotyczące zamiaru opierają się tylko na wyjaśnieniach podejrzanego. Prokurator Generalny podkreśla konieczność szczególnie wnikliwej analizy strony przedmiotowej czynu i sposobu działania sprawcy. Nie zapomina nadto o pokrzywdzonym przestępstwem, nakazując, aby czynności z jego udziałem były dokonywane z poszanowaniem godności pokrzywdzonego i nie prowadziły do wtórnej wiktymizacji. Podkreśla konieczność niezwłocznego pozyskiwania danych teleinformatycznych oraz zabezpieczania prywatnego lub publicznego monitoringu. Wskazuje, aby powoływanie biegłych z takich m.in. dziedzin jak językoznawstwo lub historia poprzedzone było wnikliwą analizą poszczególnych stanów faktycznych celem takich sytuacji, kiedy to biegły powoływany jest w zakresie ustaleń i ocen oczywistych, a więc faktów bądź to notoryjnych, bądź to możliwych do weryfikacji w oparciu o powszechną wiedzę lub ogólnie dostępne źródła. Nakazuje, aby decyzje merytoryczne w sprawach zawierały wnikliwe i zrozumiałym językiem sporządzane uzasadnienia, świadczące o świadomości wagi i znaczenia dóbr chronionych prawem, a które to zostały przestępstwem naruszone.

W obszarze postępowań innych niż karne wytyczne obligują, aby w sytuacjach, gdy w toku postępowań przygotowawczych wyniknie konieczność podjęcia działań z zakresu prawa administracyjnego, cywilnego lub też skierowania sygnalizacji, koniecznym jest sporządzenie odpowiednich wniosków i pism procesowych. Aktywność w tym zakresie stanowić ma przedmiot kontroli jednostek nadrzędnych prokuratury. Nakazały poszczególnym prokuratorom okręgowym wyznaczenie w prokuraturach rejonowych po dwóch prokuratorów do prowadzenia postępowań w sprawach o przestępstwa z nienawiści. Prokurator Generalny polecił nadto, aby sprawy z tej kategorii zostały poddane wewnętrznemu nadzorowi, a prawidłowość zaś nadzoru stanowiła przedmiot cyklicznych lustracji. Dodatkowo każde postępowanie w takich sprawach podlega obowiązkowi informacyjnemu do jednostki nadrzędnej. Co szczególnie istotne, w zakres zadań Departamentu Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej został wprowadzony obowiązek stałego monitoringu spraw o przestępstwa z nienawiści. Sporządzane są także w cyklach półrocznych sprawozdania prawidłowości prowadzenia postępowań karnych w tej kategorii spraw.

Zbieranie i przetwarzanie szczegółowych danych na temat przestępstw u podłoża których leży nienawiść, rozpoczęła także Policja w całym kraju. Na szczeblach komend wojewódzkich wydano polecenie podległym jednostkom, aby w wypadku zaistnienia przestępstwa z nienawiści, niezwłocznie przesyłać do Wydziału Kryminalnego KMP informacje zawierające: szczegółowy opis wydarzenia z uwzględnieniem podjętych czynności i uwzględnieniem faktu poinformowania placówki dyplomatycznej kraju osoby pokrzywdzonej (w przypadku obcokrajowca). Polecono podległym jednostkom, aby do 3 – go każdego miesiąca były przesyłane do Wydziałów Kryminalnych KMP, na podany adres poczty LOTUS, arkusze informujące o wszczęciu lub zakończeniu postępowań z nienawiści. Dalej, polecono rejestrację każdego takiego zdarzenia w SESPol oraz polecono wyznaczyć w każdej podległej jednostce funkcjonariusza odpowiedzialnego za realizację w/w obowiązków.

Na przestrzeni lat Departament Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej (obecnie Prokuratury Krajowej) publikował szczegółowy wyciąg ze sprawozdań dotyczących spraw o przestępstwa popełnione z pobudek rasistowskich, antysemickich lub ksenofobicznych prowadzonych w poszczególnych okresach w jednostkach organizacyjnych prokuratury. Wspomnieć można chociażby z dnia 12.11.2013 r. sygn. PG II P 404/10/13, czy też z dnia 15.10.2014 r. sygn. PG II P404/13/14. Ostatnie takie sprawozdanie zostało opublikowane w dniu 23.03.2017 r. za sygn. PK II 404.4.2016. Z opublikowanych sprawozdań wynika dynamiczny wzrost ogółu spraw prowadzonych o przestępstwa z nienawiści. Skalę zjawiska pokazują poniższe liczby.

W latach 2000-2003 zarejestrowano w prokuraturach łącznie 35 postępowań. W 2004 r. zarejestrowano w prokuraturach 24 sprawy. W 2005 r. zarejestrowano w prokuraturach 29 nowych postępowań. W 2006 r. prowadzono 60 postępowań, w tym nowych 48 postępowań. W 2007 r. prowadzono 62 postępowania, w tym nowych spraw – 41. W 2008 r. zarejestrowano 123 postępowania, z czego 98 dotyczyło nowych zdarzeń. W 2009 r. prowadzono 166 postępowań, z czego 124 dotyczyły nowych zdarzeń. W 2010 r. prowadzono 182 postępowania, w tym 146 o nowe zdarzenia. W 2011 r. prowadzono 323 postępowania, w tym o nowe zdarzenia 272. W 2012 r. prowadzono 473 postępowania, w tym 362 o nowe zdarzenia. W 2013r. prowadzono 835 postępowań, w tym 719 o nowe zdarzenia. W 2014 r. prowadzono 1365 postępowań, w tym 1062 były to nowe sprawy. W 2015 r. prowadzono 1548 postępowań, w tym 1169 były to nowe sprawy. W 2016 r. prowadzono 1631 (1548 w 2015 roku), z tego: – zarejestrowane nowe sprawy w 2016 r. – 1314 (1169 w 2015 r.), tj. 145 więcej nowych spraw niż w roku 2016, – kontynuowane w 2016 r., a zarejestrowane wcześniej – 318. Na podstawie ostatniego opublikowanego sprawozdania – zakończono w 2016 roku – 1392 (w 2015 roku – 1239) postępowania, z tego: – wydano postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania – 255 (w 2015 r. – 231), – wydano postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego – 661 (w 2015 r. – 660), w tym 42 spraw umorzonych „ad personam”, – skierowano do Sądu akty oskarżenia – 158 (w 2015 r. – 158), w tym 28 akty oskarżenia z wnioskiem w trybie art. 335 § 2 k.p.k., – skierowano do Sądu wnioski w trybie art. 335 § 1 k.p.k. – 73 (w 2015 r. – 30), – wydano postanowienia o zawieszeniu postępowań – 82 (w 2015 r. – 65), – skierowano wnioski do Sądu o warunkowe umorzenie postępowania – 48 (w 2015 r. – 41), – skierowano wnioski do Sądu o umorzenie postępowania w trybie art. 324 k.p.k. – 2 (w 2015 r. – 3), – zakończono w inny sposób – 108, W toku pozostaje postępowań – 241 (w 2015 r. – 309). Ogólna wykrywalność w skali kraju była zróżnicowana i wynosiła w poszczególnych apelacjach od 9,7 % (Warszawa) do 44,2 % w apelacji wrocławskiej. W skali kraju zarzuty przedstawiono w 388 sprawach. Jeżeli chodzi o przyjęte kwalifikacje prawne, to 256 § 1 k.k. – 606 sprawy (około 37 %), – 257 k.k. – 525 spraw (około 32 %), – 119 § 1 k.k. – 263 sprawy (około 16%), – 288 § 1 k.k. – 27 spraw, – 256 § 2 k.k. – 35 spraw, – 255 § 1 , § 2 i 3 k.k. – 45 spraw, – 196 k.k. – 27 spraw, – 194 k.k. – 6 spraw, – 231 § 1 k.k. – 7 spraw, – 158 § 1 lub § 2 k.k. – 4 sprawy, 12 – 216 § 1 lub § 2 k.k. – 7 spraw, – 190 § 1 k.k. – 5 spraw. Niejednokrotnie w sprawach występowały inne kwalifikacje (m.in. art.136 § 3 k.k., art.137 § 1 k.k., art.189 § 1 k.k., art.262 § 1 k.k., art.280 § 1 k.k. – w kumulatywnej kwalifikacji z innymi artykułami). W 2016 r. ponad 85 % ogółu spraw stanowią sprawy zakwalifikowane w jednej z trzech kwalifikacji tj. art. 256 § 1 k.k., art. 257 k.k. i art. 119 § 1 k.k. W dalszej części sprawozdania szczegółowo omówiono takie zagadnienia, jak ilość i podstawa prawna postanowień o umorzeniu postępowań przygotowawczych, fazę, w jakiej nastąpiło wydanie decyzji unicestwiającej postępowanie. Szczegółowo i w odniesieniu do lat ubiegłych przedstawiono skalę wykrywalności takich przestępstw. Omówiono także rodzaj i charakter stosowanych w sprawach przestępstw z nienawiści środków zapobiegawczych. Dalej, poddano analizie dane co do czynu ze względu na sposób działania sprawcy. I tak: na  863 postępowania prowadzone w I połowie 2016 r. : – aż 422, tj. ok. 49% prowadzonych spraw, dotyczyło przestępstw popełnianych z wykorzystaniem internetu, z tego 164 sprawy zakończono umorzeniem (50,15% ogółu takich decyzji), 43 sprawy zakończono odmową wszczęcia ( 44,8% ogółu takich decyzji), 18 spraw zakończono aktem oskarżenia (25,3% ogółu takich decyzji), 25 – wnioskiem w trybie art.335 k.p.k. (50% ogółu takich decyzji), 25 – wnioskiem o warunkowe umorzenie (92,5% ogółu takich decyzji), – 10, tj. 1,1% spraw, dotyczyło publikacji książkowych i prasowych, – 14, tj. 1,6% spraw, dotyczyło przestępstw związanych z zachowaniem kibiców i sportowców na zawodach sportowych lub w związku z zawodami, – 58, tj. 6,7% spraw, dotyczyło wydarzeń związanych z organizowanymi manifestacjami, zgromadzeniami, wiecami, itp. – 90, tj. 10,4 % spraw, dotyczyło rasistowskich napisów, czyli graffiti na murach, budynkach, ogrodzeniach, itp., – 71, tj. 8,2% spraw, spraw dotyczyło zdarzeń związanych ze stosowaniem przemocy wobec osoby, – 75, tj. 8,7% spraw, spraw dotyczyło wypowiadania gróźb wobec osoby, – 123, tj. 14,2% spraw – pozostałe przypadki. Natomiast na 848 postępowań prowadzonych w I połowie 2015 r. : – 429, tj. ok. 50,5% prowadzonych spraw, dotyczyło przestępstw popełnianych z wykorzystaniem Internetu, 16 – 9 spraw dotyczyło publikacji książkowych i prasowych, – 13 spraw dotyczyło przestępstw związanych z zachowaniem kibiców i sportowców na zawodach sportowych lub w związku z zawodami, – 11, tj. 1,2% spraw, dotyczyło wydarzeń związanych z organizowanymi manifestacjami, zgromadzeniami, wiecami, itp., – 108, tj. 12,7% spraw, dotyczyło rasistowskich napisów, czyli graffiti na murach, budynkach, ogrodzeniach, itp., – 45 spraw dotyczyło zdarzeń związanych ze stosowaniem przemocy wobec osoby, – 62 sprawy dotyczyły wypowiadania gróźb wobec osoby. Tak więc, porównując do analogicznego okresu I półrocza 2015 roku, stwierdzić należy: w dalszym ciągu zdecydowana większość czynów popełnianych jest „z wykorzystaniem internetu”, przy czym procent spraw „z wykorzystaniem internetu” w stosunku do ogółu pozostał na analogicznym poziomie jak w I półroczu 2015 r., zaś nieznacznie się zmniejszył procent czynów określonych jako „rasistowskie napisy na murach, budynkach, itp”. Natomiast wzrosła liczba spraw dotyczących wydarzeń związanych z organizowanymi manifestacjami, zgromadzeniami, wiecami, itp. (58 obecnie – 11 w I półroczu 2015 r.). Prowadzone analizy pozwoliły na konstatację, iż zgromadzonych za I półrocze 2016 r. informacji o postępowaniach wynika, iż motywem działania sprawców w tych sprawach była przynależność osoby lub grupy osób do następujących grup narodowościowych, rasowych, etnicznych, politycznych, wyznaniowych lub ze względu na bezwyznaniowość: Muzułmanie (w 250 postępowaniach – 29%), Żydzi (w 102 postępowaniach – 11,8%), Romowie (w 65 postępowaniach – 7,5%), osoby rasy czarnej (w 52 postępowaniach – 6%), Polacy (w 33 postępowaniach – 3,8%), 17 Ukraińcy (w 29 postępowaniach – 3,3%), katolicy (w 23 postępowaniach). Odnotowano również postępowania, z analizy których wynika, iż motywem działania sprawców byli Niemcy, Rosjanie, Turcy, Hindusi czy „uchodźcy” (po kilkanaście lub kilka z danej kategorii), zaś w nielicznych przypadkach inne narodowości (m.in. Litwini, Albańczycy, Bułgarzy, Portugalczycy, Węgrzy, Tunezyjczycy, Wietnamczycy) lub grupy wyznaniowe (prawosławni, Świadkowie Jehowi) czy też ateiści. W 109 sprawach (12,6%) jako motyw działania podano „propagowanie faszystowskiego ustroju państwa” (w poprzednich latach w sprawozdaniach nie uwzględniano wskazanego motywu). Z kolei z przedstawionych za I półrocze 2015 r. informacji o postępowaniach wynikało, iż motywem działania sprawców w tych sprawach była przynależność osoby lub grupy osób do następujących grup narodowościowych, rasowych, etnicznych, politycznych, wyznaniowych lub ze względu na bezwyznaniowość: Romowie (w 177 postępowaniach – 21%), Żydzi (w 142 postępowaniach – 16,7 %), osoby rasy czarnej (w 94 postępowaniach – 11%), Muzułmanie (w 69 postępowaniach – 8,1 %), katolicy (w 22 postępowaniach – 2,5%), Ukraińcy (w 21 postępowaniach – 2,4%), Polacy (w 14 postępowaniach – 1,6%), Syryjczycy (w 2 postępowaniach). O ile w I półroczu 2015 r., najczęściej podmiotem ataków były osoby pochodzenia romskiego, następnie pochodzenia żydowskiego, osoby o czarnym kolorze skóry, osoby wyznania muzułmańskiego, osoby wyznania katolickiego, osoby pochodzenia ukraińskiego i Polacy, to w I półroczu 2016 r., najczęściej podmiotem ataków były osoby wyznania muzułmańskiego, następnie pochodzenia żydowskiego, osoby pochodzenia romskiego, osoby o czarnym kolorze skóry, Polacy i Ukraińcy. 18 Trzykrotnie wzrosła liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy były osoby wyznania muzułmańskiego (z 69, tj. 8,1%, do 250, tj. ok. 29% ogółu spraw). Również zwiększyła się liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy byli Syryjczycy (ok. 2% ogółu spraw). Ponad dwukrotnie wzrosła liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy byli Polacy (z 14, tj. 1,6%, do 33, tj. ok. 3,8% ogółu spraw). Nieznacznie zwiększyła się liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy byli Ukraińcy (z 21, tj. 2,4%, do 29, tj. ok. 3,3% ogółu spraw). Zdecydowanie (trzykrotnie) zmniejszyła się liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy były osoby pochodzenia romskiego (z 177, tj. 21%, do 65, tj.7,5% ogółu spraw). Istotnie zmniejszyła się liczba spraw, w których podmiotem działania sprawcy były osoby pochodzenia żydowskiego (z 142, tj. 16,7%, do 102, tj. 11,8% ogółu spraw), jak i też osoby o czarnym kolorze skóry (z 94, tj. 11% do 52, tj. 6% ogółu spraw).

Rok 2017 był ostatnim, w którym opublikowane zostało takie sprawozdanie. Przytoczone powyżej dokumenty oraz dane pozwalają na stwierdzenie, iż po pierwsze, niewątpliwie dane są systematycznie zbierane i poddawane analizie, po drugie zauważalną jest dynamika wzrostu takich przestępstw przy jednocześnie nikłej wykrywalności. Prokuratura pod kierownictwem Zbigniewa Ziobry nie ujawnia obecnie takich sprawozdań i zaprzestała ich publikacji. Odmawia nadto ich udostępniania na wniosek o udostępnienie danych w drodze dostępu do informacji publicznej. Ośrodek Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych zwrócił się do Prokuratury Krajowej z pytaniem o liczbę przestępstw z nienawiści. Powołał się na dostęp do informacji publicznych, jakie ma każdy obywatel. Prokuratura odmówiła podania danych. Stwierdziła przy tym, że nie są to informacje publiczne. Ośrodek wywiódł zażalenie na decyzję o odmowie udzielenia dostępu do informacji publicznej. Prokuratura przyjęła je (sygn. PK I Ip 46.2021), lecz nie odpowiedziała. Idąc dalej, OMZRIK wywiódł zażalenie na bezczynność organu państwowego. Prokuratura jest zobowiązana do przekazania go do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Jako swego rodzaju kuriozum należy ocenić sytuację, kiedy do 2017 r. Prokuratura Krajowa publikowała szczegółowe sprawozdania, a obecnie prezentuje stanowisko: „program badań statystycznych w Prokuraturze Krajowej prowadzony w oparciu o przepisy ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 2020 r., poz. 443 ze zm.) i wydawanych na jej podstawie corocznych rozporządzeń Rady Ministrów w sprawie programu badań statystycznych statystyki publicznej ma charakter ilościowy i nie obejmuje rodzaju poszczególnych przestępstw (statystyki przedmiotowej). Sprawozdania te są publikowane na stronie internetowej Prokuratury Krajowej (stronie Biuletynu Informacji Publicznej) pod adresem www.pk.gov.pl w zakładce Działalność – Sprawozdania i statystyki. Prezentowane w nich dane mają charakter danych statystycznych. Natomiast dane Departamentu Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Krajowej wynikające z prowadzonego przez tę komórkę organizacyjną takiego charakteru nie posiadają”[4]. Nie tylko OMZRiK zwracał się o udostępnienie takich danych. Występowały także środowiska naukowe w związku z prowadzonymi pracami naukowymi. W przykładowej odpowiedzi (PK I Ip 149.2021) Prokuratura Krajowa wręcz stwierdza, „że wnioskowana informacja jest dokumentem wewnętrznym, a w związku z tym nie stanowi informacji publicznej w rozumieniu art. 1 ust. 1 w zw. z art. 6 tej ustawy”.

Gromadzonych danych przez siebie nie ukrywa natomiast Policja i w drodze dostępu do informacji publicznej je przekazuje. Dane te nie są tak opracowywane, jak czyni to Prokuratura, natomiast na chwilę obecną stanowią jedyne dostępne źródło informacji w zakresie przestępstw z nienawiści. Przekazując gromadzone dane Policja informuje, iż przekazane „dane statystyczne w zakresie postępowań wszczętych, zakończonych, przestępstw stwierdzonych z art. 118, 119, 126a, 126b, 256, 257 Ustawy z dn. 6 czerwca 1997 r. -Kodeks karny za lata 2017-2020, jak również przestępstw stwierdzonych z innych/pozostałych kwalifikacji prawnych zawierających wyróżnik „przestępstwo z nienawiści” za lata 2017-2020. Wyróżnik „przestępstwo z nienawiści” precyzuje charakter popełnionego przestępstwa przy kwalifikacjach prawnych innych niż te które wprost odnoszą się do przestępstw z nienawiści.  Wyróżnik „przestępstwo z nienawiści” przypisany jest wyłącznie do przestępstw w systemie analitycznym, wobec czego podanie liczby postępowań nie jest możliwe. Jednocześnie informuję, że w obszarze statystycznym systemu analitycznego nie gromadzi się danych w zakresie liczby wszystkich złożonych zawiadomień o popełnieniu przestępstw, a jedynie te, które uprawdopodobniają podejrzenie popełnienia przestępstwa (postępowania wszczęte na podstawie zawiadomienia) Dane zawierają czyny nieletnich po uzyskaniu przez Policję wiarygodnych informacji o zakończeniu przez Sąd postępowania w sprawach nieletnich. Dane nie uwzględniają liczby przestępstw w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez Prokuraturę we własnym zakresie”.

Zgodnie z nadesłanymi danymi, w 2017 r. Policja zarejestrowała 1 wszczęcie z art. 118 § 1 k.k., jedno z art. 118 § 2 k.k., 162 wszczęcia postępowań z art. 119 § 1 k.k., z art. 126 a k.k. 7, 284 postępowania z art. 256 § 1 k.k., 15 z art. 256 § 2 k.k. oraz 294 z art. 257 k.k. – łącznie 764 sprawy. W tym okresie zakończono 836 spraw, popełnienie przestępstwa udowodniono w 728 sprawach. Dodatkowo, w 2017 r,, Policja odnotowała 99 postępowań prowadzonych w oparciu o inne kwalifikacje prawne z k.k., gdzie w opisie czynu znalazł się wyróżnik „przestępstwo z nienawiści”, przy czym w przeważającej ilości przypadków była to kwalifikacja z art. 255 § 2 i 3 k.k. oraz 288 § 1 k.k. Z kolei w 2018 r. Policja zarejestrowała 1 wszczęcie z art. 118 § 1 k.k., jedno z art. 118 § 2 k.k., 162 wszczęcia postępowań z art. 119 § 1 k.k., z art. 126 a k.k. 7, 284 postępowania z art. 256 § 1 k.k., 15 z art. 256 § 2 k.k. oraz 392 z art. 257 k.k. – łącznie 764 sprawy. W tym okresie zakończono 836 spraw, popełnienie przestępstwa udowodniono w 728 sprawach. Dodatkowo, w 2017 r,, Policja odnotowała 99 postępowań prowadzonych w oparciu o inne kwalifikacje prawne z k.k., gdzie w opisie czynu znalazł się wyróżnik „przestępstwo z nienawiści”, przy czym w przeważającej ilości przypadków była to kwalifikacja z art. 255 § 2 i 3 k.k. oraz288 § 1 k.k. z czego 2 prowadzone było w oparciu o art. 55 ustawy z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz jedno z art. 108 ust. 2 ustawy z dnia 23.07.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Idąc dalej, w 2019 r. Policja zarejestrowała 9 postanowień o wszczęciu postępowania z art. 118 § 1 k.k., trzy z art. 118 § 2 k.k., 165 wszczęcia postępowań z art. 119 § 1 k.k., z art. 126 a k.k. 14, 263 postępowania z art. 256 § 1 k.k., 22 z art. 256 § 2 k.k. oraz 308 z art. 257 k.k. – łącznie 784 sprawy. W tym okresie zakończono 908 spraw, popełnienie przestępstwa udowodniono w 1131 sprawach. Dodatkowo, w 2019 r,, Policja odnotowała 194 postępowań prowadzonych w oparciu o inne kwalifikacje prawne z k.k., gdzie w opisie czynu znalazł się wyróżnik „przestępstwo z nienawiści”, przy czym w przeważającej ilości przypadków była to kwalifikacja z art. 255 § 2 i 3 k.k. oraz 288 § 1 k.k. W ostatnim z okresów, czyli w 2020 r. Policja nie odnotowała wszczęcia postępowania z art. 118 § 1 i 2 k.k., zarejestrowano 133 wszczęcia postępowań z art. 119 § 1 k.k., z art. 126 a k.k. 13, 230 postępowania z art. 256 § 1 k.k., 17 z art. 256 § 2 k.k. oraz 312 z art. 257 k.k. – łącznie 710 spraw. W tym okresie zakończono 723 sprawy, popełnienie przestępstwa udowodniono w 709 sprawach. Dodatkowo w 2020 roku Policja odnotowała 126 postępowań prowadzonych w oparciu o inne kwalifikacje prawne z k.k., gdzie w opisie czynu znalazł się wyróżnik „przestępstwo z nienawiści”, przy czym w przeważającej ilości przypadków była to kwalifikacja z art. 255 § 2 i 3 k.k. oraz 288 § 1 k.k.[5].

Niezależnie od sposobu zbierania danych statystycznych nie można pominąć tzw. „ciemnej liczby” przestępstw z nienawiści. W przypadku omawianej grupy przestępstw jest ona znaczna i świadczy o niskiej skuteczności przeciwdziałania przestępczości. Związana z ciemną liczbą niemożliwość rozpoznania prawdziwych rozmiarów przestępczości rzutuje na wadliwe kształtowanie działań w obszarze profilaktyki kryminalnej. Dodać wypadnie, iż ciemna liczba przestępstw jest tożsama z liczbą przestępstw nieujawnionych. Zagadnienie ciemnej liczby przestępstw stanowi jedno z kluczowych zagadnień związanych z przestępstwami z nienawiści na płaszczyźnie kryminologicznej i wiktymologicznej. Kwestia nieujawniania tego typu zdarzeń jest specyficznym zjawiskiem rzutującym na społeczne postrzeganie przestępstw z nienawiści oraz instytucjonalną praktykę przeciwdziałania im. Oczywistym zdaje się być sposób funkcjonowania i sprawność organów ścigania a w szczególności praktyka przyjmowania i rejestracji zgłoszeń oraz polityka ścigania tego typu przestępstw. Natomiast o wiele większe znaczenie w tym kontekście ma interdyscyplinarne i wielopłaszczyznowe działanie organów państwa. Mając na uwadze, iż (jak wskazano na wstępie niniejszego opracowania) przestępstwa z nienawiści popełniane są z pobudek takich jak szeroko pojęta nietolerancja, to kapitalnego znaczenia nabiera edukacja antydyskryminacyjna oraz zaimplementowanie przez wszystkie państwowe (i nie tylko) instytucje w świadomości społecznej, że wszelkiego rodzaju przejawy nienawistnych postaw spotkają się ze zdecydowaną reakcją. A więc mowa tu o postawie i polityce „zero tolerancji” dla przestępstw z nienawiści, mowie nienawiści z przestrzeni publicznej oraz prywatnej oraz zdecydowanemu rugowaniu z życia publicznego ekstremistycznych organizacji. Niestety, praktyka po 2016 roku pokazuje, że organy państwa prezentują postawę daleką od oczekiwanej.

Wspomnieć w tym miejscu wypadnie o umarzaniu postępowań wobec sprawców pobić uczestników manifestacji, czy też unicestwienie postępowania w sprawie tzw. „szubienic” z wizerunkami parlamentarzystów ugrupowań opozycyjnych. Rzecznik Praw Obywatelskich przy piśmie z dnia 21.01.2019 r. sygn. XI.518.7.2019.MS, kierowanym do Prokuratora Generalnego Zbigniewa Ziobro wprost wskazywał konkretne postępowania. I tak: w postępowaniu toczącym się pod sygn. akt 5 Ds. 649/14/III, nadzorowanym przez Prokuraturę Rejonową dla Warszawy – Ochoty, potwierdzono, że na flagach i transparentach prezentowanych przez uczestników manifestacji widniały symbole utożsamiane z ideologią rasistowską i neonazistowską, wśród nich krzyż celtycki, uznany za międzynarodowy symbol rasizmu, symbol koła zębatego oraz symbol miecza i młota. Niektóre z tych symboli znalazły się też na odzieży osób biorących udział w marszu. Mimo to, w dniu 30 września 2014 r. Prokuratura umorzyła śledztwo w tej sprawie. W uzasadnieniu wydanego na tę okoliczność postanowienia Prokurator stwierdził, że prezentowanie ww. symboliki nie wyczerpuje znamion czynu zabronionego, o którym mowa w art. 256 § 1 k.k., gdyż samo umieszczenie symbolu w oznaczonym miejscu nie jest tożsame z propagowaniem określonej ideologii. Zdaniem Prokuratury, celem manifestacji, której dotyczyło umorzone dochodzenie, nie było zatem propagowanie faszyzmu. Dalej, postanowieniem 30 września 2015 r. o sygn. akt 1 Ds. 850/15/KW Prokuratura Rejonowa dla Warszawy Śródmieścia odmówiła wszczęcia dochodzenia w sprawie publicznego propagowania rasizmu oraz publicznego nawoływania do nienawiści na tle narodowościowym, etnicznym lub wyznaniowym podczas obchodów rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego w dniu 1 sierpnia 2015 r. oraz zorganizowanej przez ONR i Młodzież Wszechpolską antyimigranckiej manifestacji, która przeszła ulicami Warszawy w dniu 25 sierpnia 2015 r. Przeprowadzona przez Prokuraturę analiza dostępnych w internecie fotorelacji i nagrań potwierdziła, że podczas obu manifestacji uczestnicy prezentowali flagi z symbolem krzyża celtyckiego. Zdaniem Prokuratora to jednak nie wystarczyło, aby swoim zachowaniem manifestanci wypełnili znamiona przestępstwa publicznego propagowania totalitarnego ustroju państwa lub publicznego nawoływania do nienawiści na tle rasowym, narodowościowym bądź etnicznym, tj. czynów, o których mowa w art. 256 § 1 k.k. Prokurator uznał, że działanie sprawcy przestępstwa z art. 256 § 1 k.k. nie może ograniczać się tylko do pochwalania, z zamiarem przekonania innych, określonej ideologii szerzonej przez skrajne ruchy polityczne (tj. ideologii rasizmu, której symbolem jest krzyż celtycki). Przepis ten mówi bowiem o propagowaniu ustroju państwa, a nie ideologii, filozofii czy poglądów. Dla bytu omawianego przestępstwa, jak twierdzi Prokurator, konieczne jest zatem prezentowanie przez sprawcę konkretnych rozwiązań ustrojowych państwa totalitarnego, czyli nazistowskiej III Rzeszy, faszystowskich Włoch, ZSRR lub innych krajów obozu komunistycznego, ewentualnie systemu państwowego jeszcze nie istniejącego, ale projektowanego. Tym samym, zdaniem Prokuratora, nie można przyjąć, że krzyż celtycki jest tożsamy z symboliką ustroju totalitarnego oraz że zamiarem osób prezentujących ten symbol podczas publicznych manifestacji było propagowanie takiego ustroju. Samego prezentowania flag z symbolem krzyża celtyckiego, jeśli nie towarzyszyły temu gesty, wypowiedzi czy hasła ewidentnie rasistowskie lub ksenofobiczne, niepodobna też uznać za wypełnienie znamion przestępstwa publicznego nawoływania do nienawiści na tle rasowym, narodowościowym, etnicznym czy wyznaniowym. Kolejnym przytoczonym przez RPO przykładem niewłaściwej postawy organów państwa jest postępowanie z Wrocławia. W dniu 20 czerwca 2016 r. Prokuratura Rejonowa dla Wrocławia – Starego Miasta skierowała do Sądu Rejonowego dla Wrocławia – Śródmieścia akt oskarżenia przeciwko Justynie H., w którym postawiła oskarżonej zarzut publicznego nawoływania do nienawiści wobec nieokreślonej grupy muzułmanów na tle różnic wyznaniowych i rasowych, do czego dojść miało podczas wygłaszania przemówienia w trakcie zgromadzenia publicznego, zorganizowanego we Wrocławiu w dniu 27 września 2015 r. Prokurator nie miał wątpliwości, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy jednoznacznie wskazuje, iż swoim zachowaniem Justyna H. zrealizowała znamiona zarzucanego jej czynu. Podczas przemowy szerzyła wrogość do muzułmanów z uwagi na ich przynależność wyznaniową oraz wobec osób czarnoskórych z uwagi na przynależność rasową. Nawiązywała do stereotypów dotyczących muzułmanów, a poprzez wywoływanie lęku odwoływała się także do negatywnych uczuć osób biorących udział w zgromadzeniu. Przemówienie, zdaniem Prokuratora, sprowadzało się do wypowiedzi, które wzbudzały uczucia silnej niechęci, złości, braku akceptacji i wrogości wobec grupy wyznaniowej, podtrzymywały negatywne nastawienie wobec tej grupy, a tym samym podkreślały uprzywilejowanie i wyższość narodu. Sprawa prowadzona była pod sygn. akt PR 2 Ds. 366.2015. Akt oskarżenia został doręczony oskarżonej, a Sąd Rejonowy dla Wrocławia – Śródmieścia wyznaczył termin rozprawy na dzień 5 października 2016 r. W dniu 22 września 2016 r. Prokuratura Rejonowa dla Wrocławia – Starego Miasta wystąpiła jednak do Sądu z wnioskiem o przekazanie akt sprawy celem uzupełnienia śledztwa. W dniu 5 kwietnia 2017 r. sprawa została ostatecznie przejęta przez wrocławską Prokuraturę Okręgową. Postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2017 r., wydanym pod nową sygn. akt PO II Ds. 50.2017, Prokurator Okręgowy we Wrocławiu umorzył śledztwo w niniejszej sprawie po stwierdzeniu, że swoim przemówieniem Justyna H. nie wypełniła znamion czynu zabronionego, o którym mowa w art. 256 § 1 k.k. W uzasadnieniu swojego postanowienia Prokurator w minimalnym stopniu odniósł się bezpośrednio do treści przemówienia Justyny H. Przeprowadził natomiast wzbogacone doktryną i orzecznictwem rozważania na temat wolności wyrażania opinii i publicznego ujawniania własnych poglądów, wynikających m.in. z art. 54 Konstytucji RP, oraz relacji pomiędzy tą normą konstytucyjną a art. 256 § 1 k.k. W konkluzji swojego wywodu Prokurator uznał, że wszelkie wątpliwości, czy wypowiedzi Justyny H. wypełniają znamiona przestępstwa czy też podlegają wolności wyrażania opinii, należy rozstrzygnąć na korzyść oskarżonej. Kolejny przykład odnotowano w Białymstoku. Postanowieniem z dnia 17 września 2016 r. o sygn. akt PO 1 Ds 26.2016 Prokurator Okręgowy w Białymstoku umorzył dochodzenie w sprawie publicznego nawoływania do nienawiści i publicznego znieważenia grupy osób z powodu ich narodowości, pochodzenia etnicznego lub wyznania podczas marszu zorganizowanego przez Obóz Narodowo – Radykalny w Białymstoku w dniu 16 kwietnia 2016 r. Prokurator uznał, że zachowanie organizatorów i uczestników marszu nie wyczerpało znamion przestępstw z art. 256 § 1 i art. 257 k.k.. Według Prokuratora, zgromadzony w sprawie materiał nie ujawnił m.in., aby podczas manifestacji skandowane było antysemickie w treści hasło: a na drzewach zamiast liści będą wisieć syjoniści. Co innego wynikało jednak z przekazanej Prokuraturze dokumentacji sporządzonej przez Policję, która zabezpieczała ww. wydarzenie. Tam hasło to zostało odnotowane. Zostało też zarejestrowane na nagraniu opublikowanym na stronie internetowej www.tvn24.pl. W swoim postanowieniu Prokurator Okręgowy w żaden sposób nie odniósł się też do innego, odnotowanego przez Policję i znieważającego wyznawców islamu hasła: polskie kozy obronimy, islamistów nie wpuścimy. Hasło to wprost nawiązywało zaś do niezwykle poniżającego i obraźliwego sądu na temat muzułmanów, którego publiczne powielanie powinno zostać ocenione pod kątem wypełnienia znamion czynu zabronionego z art. 257 k.k. Takie przykłady można by mnożyć. Po stanowieniem z dnia 29 listopada 2016 r. o sygn. akt PR Ds. 638.2016 Prokuratura Rejonowa w Białymstoku umorzyła, po stwierdzeniu braku znamion czynu zabronionego, dochodzenie w sprawie publicznego propagowania faszystowskiego ustroju państwa podczas święta Nocy Kupały, zorganizowanego w Babiej Górze k. Choroszczy przez stowarzyszenie Zadruga. Głównym rekwizytem użytym przez organizatorów i uczestników wydarzenia była płonąca swastyka. Niektóre osoby uczestniczące w tym wydarzeniu miały na lewym ramieniu czerwone opaski przypominające opaski ze swastyką, noszone przez funkcjonariuszy III Rzeszy. Nagranie z obchodów święta Nocy Kupały zostało upublicznione na stronie internetowej stowarzyszenia. W ocenie Prokuratora, w omawianym przypadku nie doszło jednak do popełnienia przestępstwa publicznego propagowania ustroju faszystowskiego, o którym mowa w art. 256 § 1 k.k. Obchody zorganizowane zostały w lesie i były dostępne wyłącznie dla określonego grona osób, wobec czego, zdaniem Prokuratora, nie zostało wypełnione jedno ze znamion ww. czynu zabronionego, jakim jest publiczne działanie sprawcy. Także opublikowanie nagrania na stronie internetowej nie wyczerpało, w ocenie organu, znamion omawianego przestępstwa: okoliczności i kontekst zdarzenia nie wskazywały bowiem na to, aby organizatorzy i uczestnicy wydarzenia działali z zamiarem propagowania faszystowskiego ustroju państwa. Postępowanie prowadzone przez Prokuraturę Okręgową w Warszawie w sprawie napaści na uczestniczki kontrmanifestacji, które w dniu 11 listopada 2017 r., w ramach protestu zablokowały trasę Marszu Niepodległości, zostało nieprawomocnie umorzone – w zakresie pobicia protestujących wobec stwierdzenia, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego, zaś w pozostałym zakresie – z powodu braku interesu publicznego w kontynuowaniu ścigania z urzędu. Uzasadniając umorzenie Prokurator przyznał, że uczestnicy Marszu Niepodległości podchodzili do pokrzywdzonych usiłując wyrwać transparent, zadawali kopnięcia, popychali, po czym szli dalej, Zachowania te, w odbiorze pokrzywdzonych mogły jawić się jako zorganizowany atak na nie, ale oceniane obiektywnie wskazują, na to, że nie były one objęte umyślnością. Zdaniem Prokuratora, zamiarem atakujących nie było bowiem objęte wzajemnym porozumieniem pobicie pokrzywdzonych, lecz okazanie swojego niezadowolenia, że pokrzywdzone znalazły się na trasie ich przemarszu. W ocenie Prokuratora istotne znaczenie dla umorzenia sprawy miał też fakt, że umiejscowienie obrażeń jakie doznały pokrzywdzone (przede wszystkim okolice nóg, pośladków, nadgarstka), ich charakter (zasiniaczenia, obtarcia naskórka, zadrapania) wskazują, iż przemoc ze strony napastników nakierowana była na mniej newralgiczne części ciała, z tego też względu nie można mówić aby zamiarem atakujących był objęty skutek w postaci narażenia pokrzywdzonych na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub naruszenie czynności narządu ciała powyżej 7 dni. W lipcu 2017 r., na facebookowym profilu Młodzieży Wszechpolskiej opublikowane zostały „akty zgonu” podpisane nazwiskami 11 prezydentów miast. Na każdym widniało zdjęcie, imię i nazwisko oraz informacje o dacie, godzinie i miejscu zgonu. Jako przyczynę zgonu wpisano: liberalizm, multikulturalizm, głupota. W sprawie tej prowadzone były dwa postępowania: przez Prokuraturę Rejonową Gdańsk Śródmieście (umorzone nieprawomocnie) oraz przez Prokuraturę Rejonową dla Wrocławia Stare Miasto we Wrocławiu (pod sygn. akt PR 2 Ds. 264.2017). Z upublicznionych przez media fragmentów uzasadnienia postanowienia o umorzeniu postępowania wydanego przez gdańską prokuraturę wynika, że, w ocenie Prokuratora, nie może być groźbą coś, co nie zawiera zapowiedzi popełnienia przestępstwa. Jak argumentuje Prokurator: mimo negatywnej oceny wobec takiego rodzaju wypowiedzi – dokonując wyważonej egzegezy treści wpisów – nie można bez narażenia się na zasadną krytykę uznać, iż wpisy te zawierały w sobie groźby […]. W ocenie prowadzącego postępowanie, akty zgonu politycznego 11 prezydentów miast Polski, z uwagi na ich treść, jak i zaprezentowane grafiki, są wyrazem subiektywnej, ale dozwolonej oceny zachowań polityków/samorządowców, w tym podsumowania ich działalności przez organizację o ugruntowanych poglądach. W wyniku śledztwa stwierdzono zatem, że motywem działania osób, które zamieściły ww. akty w internecie, było jedynie wyrażenie niezadowolenia i oburzenia w związku z podpisaniem przez samorządowców deklaracji dotyczącej polityki tolerancji. W tym samym śledztwie Prokuratura zajęła się także kwestią znieważenia prezydentów przez jednego z członków Młodzieży Wszechpolskiej, który nazwać ich miał parszywą jedenastką. Prokuratura uznała jednak, że nie doszło w tym zakresie do popełnienia czynu, który mógłby być ścigany z urzędu. I wiele, wiele innych[6]. Niepokojącym w świetle powyższego jest stosunek państwa do obecnego kryzysu migracyjnego oraz wspieranie organizacji o poglądach mogących być uznanymi za radykalne.

Kończąc uwagi w przedmiocie przestępstw motywowanych nienawiścią nie można nie wspomnieć o piśmie wystosowanym w dniu 30.06.2020 r. sygn. XI.518.50.2017.KG przez RPO do premiera Mateusza Morawieckiego[7]. W piśmie tym Rzecznik zwraca m.in. uwagę na konieczność nowelizacji art. 119 § 1, art. 256 § 1 i art. 257 Kodeksu karnego pod kątem penalizacji czynów popełnianych wobec innych grup mniejszościowych narażonych na dyskryminację, w szczególności osób LGBT i osób z niepełnosprawnością. Wskazuje nadto na konieczność nowelizacji przepisów Kodeksu karnego pod kątem penalizacji członkostwa w organizacjach promujących lub podżegających do nienawiści rasowej czy uczestnictwa we wszelkich rodzajach tego typu działań, zgodnie z Uwagami końcowymi CERD z dnia 29 sierpnia 2019 r. Te i inne pozostałe uwagi pozostały bez odpowiedzi.

Listopad 2021

Dominik Mrozowski

członek Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia

[1] H. J. Schneider, Przestępstwo z nienawiści – nowa kryminologiczna kategoria deliktów (w:) H. J. Hirsch, P. Hofmański, E. W. Pływaczewski, C. Roxin (red.) Prawo karne i proces karny wobec nowych form i technik przestępczości. Niemiecko – polskie kolokwium prawa karnego, Białystok – Rajgród, 12 – 17 wrzesień 1995 r., Białystok 1997, s. 249 – 264.

[2] B. Hołyst, Nietolerancja jako źródło zachowań przestępczych, Prok. I Pr. 2003, nr 11, s. 7-26.

[3] W. Dadak, Przestępstwa motywowane uprzedzeniami (o problemach z analizą przestępczości z nienawiści), Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Rok XXII: 2018, z. 4, s. 23.

[4] https://omzrik.pl/prokuratura-krajowa-odmawia-ujawnienia-liczby-przestepstw-z-nienawisci

[5] http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/dostep-do-informacji-p/25,Dostep-do-informacji-publicznej.html

[6] Wszystkie opisane przez Rzecznika Praw Obywatelskich postępowania, opisane w wystąpieniu kierowanym w dniu 23 stycznia 2019 r. sygn. XI.518.7.2019.MS znaleźć można pod adresem: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/WG%20do%20Prok.%20Gen%20Zbigniewa%20Ziobro%20ws%20przest%C4%99pstw%20motywowanych%20nienawi%C5%9Bci%C4%85%2023.01.2019.pdf

[7] https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Wyst%C4%85pienie%20do%20Prezesa%20Rady%20Ministr%C3%B3w%20ws.%20mowy%20nienawi%C5%9Bci,%2030.06.2020.pdf